Waarom slank blijven niet voor iedereen een kwestie van wilskracht is

Mensen eten jaarlijks vele malen hun eigen lichaamsgewicht aan voedsel. Alleen al aan brood of aardappelen, rijst en pasta eten we wat we ongeveer wegen. De hersenen moeten die enorme stroom voedsel precies controleren. Met dagelijks een boterham te veel ben je na een jaar al ettelijke kilo’s zwaarder, en na een paar jaar knap je uit je kleren.

Daarom hebben we een eetcontrolecentrum, diep in de hersenen in een gebiedje dat de hypothalamus heet. Hier zitten twee kernen: de ene laat je maag knorren als het tijd is om te eten, de andere geeft je een vol gevoel als je genoeg binnen hebt. Om het juiste moment voor de omslag te bepalen tellen de hersenen niet alleen boterhammen, maar meten ze ook lichaamsvet. Dat doen ze door leptine te meten, een stof die door de vetcellen in het lichaam in de bloedbaan wordt gebracht. Hoe meer leptine in het bloed, hoe meer vet er elders moet zijn.

De hypothalamus probeert het peil op een vast niveau te houden. Schiet je met eten soms wat uit ?- bijvoorbeeld op een feestje – dan eet je dus vanzelf de volgende dag wat minder.

Sommige mensen zijn ongevoeliger voor vet

Maar sommige mensen eten systematisch te veel. Dat komt doordat ze er minder van genieten dan anderen. Het beloningssysteem in de hersenen blijkt bij dikkere mensen anders te reageren dan bij dunnere. Onderzoekers van de University of Oregon volgden in 2008 een groep jonge vrouwen een jaar lang om te ontdekken wie makkelijk aankwam en wie niet. Toen de dikkere vrouwen in een hersenscanner werden gelegd en daar via een rietje milkshake kregen, bleken ze daaraan gemiddeld duidelijk minder plezier te beleven dan de dunnere: hun beloningssysteem reageerde minder enthousiast. En wie per slokje minder bevrediging vindt, is geneigd extra slokjes te nemen. De onderzoekers ontdekten ook de reden van het gebrek aan bevrediging. Veel van deze vrouwen hadden een gen dat de hersencellen minder gevoelig maakt voor de stof dopamine, die in de hersenen bevrediging opwekt.

Sommige mensen zijn ongevoeliger voor beloning

Onze tong en hersenen verleiden ons allemaal op een andere manier om te eten. Onderzoekers in Australië en Nieuw-Zeeland ontdekten begin dit jaar dat de menselijke tong gevoelig is voor vet. Vet is een aangename smaak, net als zout, zuur en zoet. Maar niet ieders tong is even gevoelig voor de vetsmaak. Als je minder goed vet kunt proeven ga je vanzelf meer vet eten, ontdekten de onderzoekers, want hoe meer je ervan eet, des te beter proef je het.

Van te veel vet eten slaat het brein op tilt

Ons eetcontrolesysteem is slim, maar niet onfeilbaar. Vet en zoet nodigen nu eenmaal uit om wat meer te eten. Calorieën binnenkrijgen was ooit een evolutionair voordeel: voedsel was immers schaars.

Maar als je langere tijd calorierijk eet, kan het systeem op tilt slaan. Onderzoekers van het Scripps Research Institute in Florida lieten dat begin dit jaar zien bij ratten. De knaagdieren kregen veertig dagen heerlijke worst, taart en chocola. Ze deden zich uitzinnig te goed tot ze dik en rond waren. Al dat vet veranderde hun hersenen. In de loop van het experiment daalde daar geleidelijk de gevoeligheid voor de beloningsstof dopamine. En wanneer de onderzoekers het beloningssysteem met een elektrode prikkelden, was het effect geringer dan in het begin. Bij mensen werkt het vermoedelijk precies zo: naarmate we meer vet eten worden ook onze hersenen waarschijnlijk minder gevoelig voor de bevrediging van eten.

De onderzoekers in Florida ontdekten ook dat hun ratten niet meer konden stoppen met snaaien. Zelfs als ze de diertjes stroomstootjes gaven, bleven die eten in plaats van te vluchten. De ratten waren verslaafd geraakt aan vet en suiker. Onderzoekster Ilse Nijs van de Erasmus Universiteit promoveerde onlangs op een onderzoek naar het eetgedrag van mensen met overgewicht. Ze registreerde onder meer hun hersengolven bij het zien van foto’s van moorkoppen en patat. Die vertoonden hetzelfde patroon als bij verslaving. Ook voor mensen kan eten een regelrechte verslaving zijn, concludeert Nijs.

Van afvallen slaat het brein ook op tilt

De hersenen regelen dat je niet dikker wordt dan je standaardgewicht, maar ook niet veel dunner. Daarom is afvallen vaak zo lastig. De eerste kilo’s zijn niet zo’n probleem. Maar ben je eenmaal vijf kilo kwijt, dan luidt in je hoofd de noodklok. Door het afvallen daalt de hoeveelheid leptine in je bloed en dat interpreteren de hersenen als alarmerend: dit lichaam raakt ondervoed.

Daarom zet het brein alle zeilen bij om je te laten aankomen. Het aandachtssysteem richt je ogen bijvoorbeeld op alles wat lekker is. Onderzoekers in Chicago lieten in 2008 hongerige proefpersonen foto’s zien van donuts. De hongerige hersenen vertoonden heftige activiteit in het aandachtscentrum. Foto’s van schroevendraaiers, die als vergelijkingsmateriaal werden getoond, werden inwendig totaal genegeerd. Wie op dieet is, raakt zo geobsedeerd door zoet en vet.

Soms staat het brein afgesteld op ‘dik’

Heb je langere tijd veel lichaamsvet, en dus veel leptine in het bloed, dan bestaat de kans dat je hersenen daarop anders gaan reageren. De vetmeter raakt anders ingesteld en de hypothalamus is pas tevreden bij een hoge concentratie leptine. Bij sommige mensen is dat al in de baarmoeder gebeurd doordat hun moeder veel leptine in haar bloed had. Zo kan overgewicht van de ene generatie op de volgende worden overgedragen.

Maar verkeerde eetgewoonten zijn niet de enige oorzaak van de onwil van het brein om af te vallen. Ook een virusbesmetting kan een rol spelen. Van zeven verschillende virussen staat vast dat ze de machinerie van ons eetgedrag kunnen verstoren. Daaronder is het virus ad-36, dat gemiddeld een op de zes mensen infecteert. Ze merken daar verder weinig van en niet iedere infectie leidt tot vetzucht. Het is de combinatie met andere factoren die bepaalt of de hersenen van slag raken.

Steuntje in de rug nodig om uw eet- en beweeggewoonten te veranderen? Volg de online training ‘Gezond als gewoonte’.[/wpgpremiumcontent]