‘Overgewicht is niet altijd je eigen schuld’

Ze staat op het punt te verhuizen naar een andere werkkamer – het ziekenhuisgebouw waar ze nu zit, wordt afgebroken. Hopelijk wordt het een grotere kamer, want deze is bomvol. De planken langs de wanden buigen vervaarlijk door onder de papierlast.

Liesbeth van Rossum (42), internist-endocrinoloog en sinds 2016 hoogleraar Stress en Obesitas aan het Rotterdamse Erasmus MC, lijkt er niet onder te lijden. Ze veegt welgemoed een tafel leeg en steekt van wal. Haar spreektempo ligt hoog, de gedrevenheid spat eraf. Die past bij haar specialisme: de relatie tussen hormonen en overgewicht. Dat is niet alleen een heel relevant onderzoeksgebied, gezien het feit dat 49 procent van de volwassen Nederlanders overgewicht heeft en ruim 14 procent obees is. Het is ook nog eens onderzoeksgebied waarop de afgelopen jaren baanbrekende ontdekkingen werden gedaan. Zoals de ontdekking van leptine, het hormoon dat ons verzadigingsgevoel regelt, en van ghreline, dat juist de eetlust opwekt.

En Van Rossum staat bij dat onderzoek in de frontlinies. Zo introduceerde ze recentelijk een methode om te meten aan hoeveel stress iemand in de voorgaande maanden is blootgesteld; namelijk door het cortisol in het hoofdhaar te meten. Daarmee heeft ze de wetenschap nieuwe mogelijkheden in handen gegeven voor onderzoek naar ziekten die samenhangen met een hoog niveau van dit stresshormoon.

Zoals obesitas dus. Onderzoek laat keer op keer een duidelijk verband zien tussen een verhoogd cortisolniveau en overgewicht. En ja, voor wie dat nog niet mocht weten: obesitas is inderdaad een ziekte. De Wereld Gezondheidsorganisatie heeft dat zo benoemd, en Van Rossum vindt dat een belangrijk punt. Want, zegt ze: ‘Mensen met ernstig overgewicht worden vaak ontzettend verwijtend aangekeken. En zo kijken ze vaak ook naar zichzelf: ik doe alles fout. Terwijl er bij hen vaak allerlei dingen spelen waardoor hun hele lichaam ontregeld is. Natuurlijk zijn een ongezond eetpatroon en te weinig bewegen ook heel belangrijke oorzaken van overgewicht. Maar daaronder liggen vaak heel andere factoren die het erg lastig kunnen maken om af te vallen.’

Over wat voor dingen heeft u het dan?

‘Om te beginnen dus over alles wat chronische stress veroorzaakt, en daarmee een verhoogd cortisolniveau. Want cortisol vergroot onder andere de trek in eten met veel calorieën.
De meeste mensen denken bij stress meteen aan dingen als een hoge werkdruk of financiële problemen, en die spelen beslist ook een rol bij de toename van overgewicht. Maar het lichaam maakt geen onderscheid tussen psychische en fysieke stress, dus ik heb het ook over fysieke stress. Denk bijvoorbeeld aan chronische pijn. Door hoofdhaaronderzoek weten we sinds kort dat dat een sterk verhoogd cortisolniveau veroorzaakt.

Verder blijkt de cortisolproductie te stijgen door slaaptekort. En dat ontregelt ook nog eens de hormonen die je honger- en verzadigingsgevoel bepalen. Het is voor een gezond gewicht dus heel belangrijk dat je voldoende nachtrust krijgt. Maar als je ploegendiensten draait, komt slaap vaak in de verdrukking. Dat zijn dus allemaal dingen die niets met karakterzwakte te maken hebben, maar die overgewicht sterk in de hand werken.’

U hamert ook sterk op het dikmakende effect van medicijnen.

‘Inderdaad. Dat is iets waar artsen alerter op zouden moeten zijn als ze iemand met overgewicht zien. Niet meteen beginnen over meer bewegen en gezonder eten, maar eerst even kijken: wat gebruikt deze patiënt eigenlijk allemaal?
Zo vinden we steeds meer aanwijzingen dat er een verband is tussen veelgebruikte middelen tegen astma, allergieën en eczeem, en overgewicht. Ik heb het dan over medicijnen die corticosteroïden bevatten, een stofje dat lijkt op de stresshormonen die ons eigen lichaam aanmaakt. Het idee was altijd dat de corticosteroïden uit crèmes en puffertjes nauwelijks in de bloedbaan terechtkomen, maar zeer waarschijnlijk gebeurt dat wél. In ieder geval zien we dat mensen die zulke middelen langdurig in hoge doseringen gebruiken, precies dezelfde verschijnselen gaan vertonen als mensen die door andere oorzaken een hoog cortisolniveau hebben: ze hebben vaker overgewicht, en ze slaan vooral meer vet op rond hun middel. Hun armen en benen worden juist dunner, doordat ze daar spiermassa verliezen. En: ze worden gevoeliger voor depressie en geheugenproblemen.’

Wat een zorgelijk inzicht.

‘Dat kun je wel stellen, ja. Want jaarlijks gebruiken miljoenen Nederlanders deze middelen. En een paar dagen lokaal gebruik van corticosteroïden zal geen effect hebben op het gewicht, maar langdurig in hoge doses mogelijk dus wél.
Maar het meest wrange is nog wel dat mensen vanwege hun obesitas vaak medicijnen moeten gebruiken die hun gewichtsproblemen nog kunnen vergroten. Zoals insuline tegen diabetes, bloeddrukmedicijnen, maagzuurremmers of antidepressiva. Veel van die medicijnen vergroten het hongergevoel en vertragen de stofwisseling.’

Waardoor hun overgewicht dus nog hardnekkiger wordt.

‘Inderdaad. Wat deze mensen ook doen om gewicht kwijt te raken, hun lichaam staat als het ware op de handrem. Ik krijg op mijn spreekuur geregeld patiënten die ontzettend hun best doen en toch maar niet afvallen. En ik zie hoeveel verdriet dat geeft. Vanwege de blikken die ze krijgen wanneer ze op een verjaardagsfeest gewoon net als de rest een stukje taart nemen.’

De ‘elk pondje gaat door het mondje’-blik.

‘Ja, die. Het is echt stuitend, de manier waarop mensen met obesitas in onze maatschappij worden veroordeeld. Als arts maak ik me natuurlijk vooral zorgen over de medische gevolgen die dat overgewicht kan hebben, maar zelf vinden ze dat sociale stigma vaak het ergst. Bij bijna elke nieuwe patiënt die ik in ons Centrum Gezond Gewicht spreek, zie ik de tranen lopen. Ook omdat ze bij ons voor het eerst hun hele verhaal kunnen doen. En ze niet alleen maar de vraag krijgen: goh, wat éét je nou?’

Want simpelweg te veel eten speelt bij de patiënten die u ziet doorgaans geen rol?

‘Natuurlijk zien we zulke mensen ook wel. Mensen die drie liter cola op een dag drinken en daarbij denken: het is gewoon een drank, en ik heb dorst. En die geen idéé hebben dat juist suiker uit frisdrank enorm aantikt. Of mensen die denken dat versgeperst sinaasappelsap heel gezond is, en zo vijf sinaasappels wegklokken.

Bij deze mensen is het dan vooral belangrijk dat ze hun gewoonten veranderen. Dat ze beseffen dat het een automatisme is geworden om bij dorst altijd cola te pakken en om bij de koffie altijd een koekje te eten. Maar dat klinkt simpeler dan het is. Daar is doorgaans een intensieve training voor nodig. Want als je eenmaal gewend bent aan dat koekje bij de koffie, gaat je lichaam automatisch hongerhormonen aanmaken zodra je alleen maar aan koffie dénkt. En dat hongergevoel vervolgens weerstaan is heel lastig.’

Maar mensen kunnen het wel leren?

‘Sommigen wel. We hebben een programma van anderhalf jaar waarin we mensen niet alleen leren gezonder te eten en meer te bewegen, maar bijvoorbeeld ook oefeningen laten doen met hun favoriete voedsel. We vragen ze dan ernaar te kijken, eraan te ruiken en het vervolgens weg te gooien. Zo kun je leren zo’n snack beter te weerstaan.’

En die aanmaak van hongerhormonen verdwijnt dan ook?

‘Ja. Maar het blijft vaak een levenslange strijd. En ik moet erbij zeggen: we weten inmiddels ook dat het hongergevoel van mens tot mens enorm verschilt. Zoals de een wordt geboren met blauwe ogen en de ander met bruine, zo kan de een van aanleg een groot hongergevoel hebben en de ander een klein. Ook het gevoel van verzadiging verschilt.
Tijdens het eten gaat er bijvoorbeeld een signaal naar het hongercentrum in het brein op het moment dat het voedsel in de dunne darm komt. Bij sommige mensen gaat dat heel snel, maar bij anderen lijkt dat signaal net ietsje later te worden afgegeven. Die stoppen pas als ze twee volle borden ophebben.
En dan zijn er nog mensen die door een zeldzame genetische afwijking helemaal geen verzadigingsgevoel kennen. Een paar procent van de obese volwassenen heeft daardoor continu knetterende honger. Een reep chocolade voor ze neerleggen is hetzelfde als iemand in de woestijn een glas water geven en zeggen: je mag het niet drinken.’

Verschrikkelijk!

‘Inderdaad, dramatisch. En deze mensen hebben vaak ook nog eens een trage verbranding. Ook al doen ze nog zo hun best zich te beheersen, ze worden dus enorm dik. En daar is echt helemaal geen begrip voor. Die mensen worden enorm miskend.’

Klopt het dat je van een dieet ook een groter hongergevoel kunt krijgen?

‘Crashdiëten kunnen dat effect hebben. Uit internationaal onderzoek kwam naar voren dat mensen al na een paar weken waarin ze heel weinig calorieën eten – en dan moet je denken aan zo’n 500 tot 750 calorieën per dag – meer hongerhormonen gaan aanmaken. Tegelijkertijd gaat de aanmaak van verzadigingshormonen omlaag, en wordt de stofwisseling trager. Ze krijgen dus meer trek, én komen meer aan van wat ze eten dan voor ze met het dieet begonnen. Vaak eindigen ze daardoor op een hoger gewicht. Als ze dan opnieuw op dieet gaan, “want de vorige keer werkte het zo goed”, dan krijg je het bekende ge-jojo. En wat denken die mensen dan over zichzelf, en wat zegt hun omgeving? “Je hebt een slap karakter, je bent ongemotiveerd.” Zó onterecht! Want er is biologisch gezien gewoon iets veranderd.’

Voor altijd?

‘Dat weten we nog niet. Maar in ieder geval was die verstoring van de hongerhormonen in dit onderzoek een jaar na het dieet nog aantoonbaar. Daardoor kan zo’n extreem dieet op de lange termijn dus juist bijdragen aan overgewicht.
Daarom kun je beter aan goede nieuwe gewoonten werken. Als je helemaal niet het gevoel hebt op dieet te zijn, verlies je toch het meest duurzaam gewicht. Je komt al een heel eind door gezondere eetkeuzes te maken. En door voldoende te slapen en meer te bewegen.
Dat laatste vinden mensen met ernstig overgewicht vaak lastig, die willen helemaal niet naar de sportschool of gaan hardlopen. Maar dat hoeft ook niet. Iedere dag een eindje wandelen, de trap nemen in plaats van de lift, dat maakt ook al verschil. Zelfs fidgeting blijkt al te helpen – gewoon een beetje met je handen friemelen, met je pen tikken of met je voeten wiebelen.
En het allermooiste is wel: je hoeft helemaal niet terug naar een “normaal” gewicht om effect te merken. Al met vijf procent gewichtsafname zie je dat veel processen in het lichaam weer gezonder worden. Het cholesterolniveau wordt beter, het diabetesrisico neemt af, en ook gevoelens van angst en depressie worden minder. Mensen gaan zich gelukkiger en energieker voelen. Je hoeft dus geen slanke den te worden om baat te hebben bij gewichtsverlies.’