7 manieren waarop vakantie ons goed doet

Over de straten klettert nog de hagel, en de verwarming zoemt de hele dag door, maar wat is het al heerlijk dromen over de zomervakantie. Over dat mooie oude huis dat op een Toscaanse heuvel op je staat te wachten. Over de reis door Indonesië, op de bonnefooi, dus nog vol verrassingen. Of over de camping in Frankrijk, waar het leven weer wordt teruggebracht tot het opbouwen van je eigen huisje en het stoken van je eigen vuur. Je voelt de warmte van de zon al bijna op je gezicht, het gevoel van vrijheid dat de dag nog helemaal openligt…

…en dan weer met een schok terug in de realiteit. Terug naar de lijst verplichtingen die wacht. Terug naar de klok die stevig doortikt, de agenda die volloopt, de mailbox die overstroomt, de to-do-lijst die maar niet lijkt te krimpen. Hop, aan het werk.

Soms lijkt het alsof we tijdens die paar weken vakantie per jaar pas echt kunnen zijn zoals we eigenlijk bedoeld zijn, anders dan tijdens de rest van het jaar. En daar zit best wat waarheid in, blijkt uit meerdere recente onderzoeken van eigen bodem. We zijn inderdaad een flink stuk gelukkiger, gezonder, meer ontspannen, energieker en tevredener op vakantie. Amerikaanse onderzoekers die mensen met hart- en vaatziekten volgden, ontdekten zelfs dat deze patiënten eerder overleden wanneer ze helemaal niet op vakantie gingen. Wat is dat precies, dat de vakantie ons brengt, en zouden we daar niet wat meer van in ons dagelijks leven kunnen gebruiken?

Even geen dingen die moeten

Vakantie doet ons op ruwweg zeven manieren goed, zo wordt duidelijk uit de wetenschappelijke literatuur. De meest voor de hand liggende is de rust die vakantie ons brengt: het is een tijdelijke verlossing van verplichtingen van werk of studie. Voor die paar weken in het jaar gaat er even geen wekker, is er geen huiswerk, geen hijgende baas in je nek, geen uitzicht op die muur die nog geschilderd moet. In plaats daarvan heb je alle tijd om naar de horizon te staren, naar een fluitende vogel te luisteren, twee uur de krant te lezen en net zo lang te lunchen als je wilt.

Kunnen we dan niet uitrusten van ons werk tijdens pauzes, de avonden en in het weekend? Jawel, maar niet helemaal, zegt psychologe Jessica de Bloom, die deze zomer promoveert op onderzoek naar het effect van vakantie op onze gezondheid. ‘Werknemers blijken tijdens die vrije uren tussendoor toch niet volledig te herstellen van hun inspanningen. Vaak piekeren ze dan nog over hun werk, of ze gebruiken die vrije tijd toch om te werken. Terwijl vakantie een lange, ononderbroken periode van herstel is.’

Zelfs voor mensen die het presteren om van hun hun vakantie een grote to-do-lijst te maken en de hele Lonely Planet in zo kort mogelijke tijd willen afvinken, geeft vakantie ontspanning. Want ook als je drie – of zes – bezienswaardigheden op een dag wilt bezoeken, doe je heel andere dingen dan op je werk. ‘De stresssystemen en hersengebieden die je tijdens je werk hebt overbelast, kunnen dan tóch uitrusten,’ legt De Bloom uit.

Een andere, meer voor de hand liggende bijkomstigheid is dat we veel buiten zijn als we op vakantie zijn. Op een doorsnee werkdag zijn we gemiddeld een klein halfuurtje buiten, maar op vakantie liggen we uren te soezen op het strand, slenteren door steegjes, struinen door de bossen en suizen van besneeuwde bergen. En dat heeft positieve effecten op ons humeur en onze gezondheid, is inmiddels wel duidelijk uit grote stapels onderzoek. Alleen al het zien van groen werkt stressverlagend. Door de grote hoeveelheid daglicht die we vangen voelen we ons vrolijker en slapen we beter. En ook de extra dosis vitamine D die de zon ons geeft, heeft heilzame effecten voor lichaam en geest.

Prettig gezelschap

Maar er is meer dan alleen de rust, de buitenlucht en de verlossing van verplichtingen, die ons zo gelukkig maken, zegt De Bloom. Vakantie vervult een paar fundamentele behoeftes, die er in de waan van ons dagelijks leven vaak bij inschieten. Een van die belangrijke behoeftes is autonomie. Het gevoel van vrijheid, dat je zelf aan het roer staat van je leven en zelf keuzes kunt maken, is volgens psychologen een van onze basisbehoeften. Uit meerdere onderzoeken is gebleken dat een gevoel van autonomie positief werkt op ons functioneren en ons welzijn, en een gebrek aan autonomie verband houdt met ziekte en psychische stoornissen.

Omgevingen die autonomie dwarsbomen hebben typische kenmerken als deadlines, beloningen, gecontroleerd worden, bevelen en richtlijnen: kenmerken waar je vaak niet onderuit komt in je werk of studie. Maar vakantie is een situatie waar die sterke behoefte om je eigen leven te bepalen eindelijk tot haar recht komt. Wil je links of rechts, ga je kanoën of een boek lezen, sta je op met de eerste zonnestralen of slaap je een gat in de dag? Natuurlijk moet je soms onderhandelen met reisgenoten over hoe je die dag invult, maar alleen al het gevoel dat je keuzes hebt, werkt heilzaam.

Een andere fundamentele behoefte die er in ons drukke leven soms bekaaid van afkomt, is verbondenheid. Uit de steeds groter wordende berg geluksonderzoek komt steevast één grote factor naar voren die ons blij maakt: andere mensen. Om te overleven zijn we lang afhankelijk geweest van andere mensen, om samen te werken bij de jacht, voor bescherming, om voedsel te delen en om onze kwetsbare mensenbaby’s groot te kunnen brengen. Onze hele psyche is daarom ingesteld op sociaal contact. We voelen ons veilig en gelukkig wanneer we in gezelschap zijn van de mensen om wie we geven.

En op vakantie hebben we daar meer gelegenheid voor. We praten dan meer met elkaar, en beoordelen de kwaliteit van onze gesprekken positiever dan die in ons werkende bestaan, blijkt uit onderzoek door psychologe De Bloom. Ook stelde ze vast dat hoe meer tijd mensen tijdens hun vakantie besteden aan gesprekken met hun partner, des te gezonder en gelukkiger ze zich voelen.

Kampvuur in je eigen tuin

Dat is allemaal mooi, maar zouden we deze dingen niet gewoon wat meer in ons gewone, dagelijkse leven kunnen integreren? Meer autonomie nastreven in ons werk bijvoorbeeld, vaker naar buiten gaan, meer tijd nemen voor elkaar? Daar is De Bloom het volledig mee eens. ‘Dat zou misschien ook veel gezonder zijn dan van vakantie naar vakantie te leven,’ voegt ze eraan toe. Want dat is wat we vaak doen: het hele jaar door keihard werken en onszelf dingen ontzeggen, om vervolgens tijdens de vakantie heel hard proberen te ontspannen – en dan weer snel aan het werk.

‘Een bekend Nederlands onderzoek constateerde dat veel mensen last hebben van vakantieziekte,’ zegt De Bloom. ‘Uitgerekend tijdens de vakantie krijgen ze dan migraine of griepverschijnselen. Een van de verklaringen is dat deze mensen vlak voor hun vakantie heel hard werken om alles op tijd af te krijgen, waarbij al hun systemen op volle toeren draaien, en dan volledige rust nemen zodra ze eenmaal op de plaats van bestemming zijn. Maar door die abrupte rust na grote inspanning raak je juist uit balans.’

We profiteren bovendien niet extra van de vakantie als we ons eerst helemaal suf hebben gewerkt. Mensen met een hoge werkdruk zijn op hun werk minder tevreden en gezond dan mensen met een lage werkdruk. Maar tijdens een vakantie voelen mensen met een hoge en een lage werkdruk zich even prettig, blijkt uit De Blooms onderzoek. Na hard werken merk je dus een groter verschil met je gemoedstoestand op het werk, maar dat is te vergelijken met het effect van knellende schoenen: hoe vervelender ze zaten, des te opgeluchter je je voelt als je ze eindelijk kunt uitdoen.

Het verschil tussen vakantie en niet-vakantie zou dus best wat kleiner mogen. ‘Het zou goed zijn om te onderzoeken welke activiteiten je vooral plezier en voldoening geven in de vakantie,’ zegt De Bloom, ‘en die wat vaker thuis te doen. Meer tijd voor jezelf kun je bijvoorbeeld best inbouwen in je dagelijks leven. Een kampvuurtje kun je ook bouwen in de tuin, en je hoeft niet in Frankrijk te zitten om ’s avonds spelletjes te spelen met je gezin, een lange fietstocht te maken of lekker vaak uit eten gaan.’

Uitstijgen boven het alledaagse

Toch zijn er ook fijne eigenschappen van vakantie die je wat minder makkelijk in je achtertuin kunt realiseren. Zoals even helemaal weg zijn van je familie, je cultuur en de verwachtingen van je omgeving. Dat schept de mogelijkheid om kortstondig iemand anders te zijn dan je degelijke, verstandige, alledaagse zelf.

Dit verlangen is het duidelijkst terug te zien in het soort vakanties dat jongeren vaak kiezen: vakanties waarin ze uitgebreid kunnen experimenteren met alcohol, relaties en seks, zonder er thuis op aangekeken te worden, of hun schare vakantievlammen nog tegen te hoeven komen. Dat is precies wat de Britse onderzoekster Michelle Thomas ontdekte toen ze vrouwelijke vakantievierders het hemd van het lijf vroeg over hun vakantieliefdes. Volgens Thomas is de tijdelijke bevrijding uit het keurslijf van thuis een cruciale eigenschap van de vakantiebeleving: een periode waarin de normale gedragsnormen voor korte tijd niet meer gelden.

Uit onderzoek van psychologe De Bloom blijkt inderdaad dat hoe meer afstand je kunt nemen tot je dagelijkse beslommeringen, hoe meer welzijn en gezondheid je ervaart op vakantie. Ander recent onderzoek bevestigt dat: wetenschappers die een sabbatical namen, bleken daar meer van op te knappen wanneer ze die doorbrachten in het buitenland.

De Amerikaanse sociaal psycholoog Michael Brein, die zich verdiept in de psychologie van het reizen, noemt nog een zesde en een zevende positief effect van vakanties en reizen. Reizen geeft ons de kans om onze eigenwaarde op te krikken, schrijft hij op zijn website. ‘Door reizen stijgen we uit boven het alledaagse. De meesten van ons leven een doorsnee leven. Reizen geeft ons de kans om dat imago op te leuken en onszelf te zien als een avontuurlijk persoon, zowel in onze eigen ogen als naar de buitenwereld toe.’

Reizen bevestigt ons bovendien op een heel andere manier dan in ons dagelijks leven, vervolgt Brein. Je leert jezelf kennen op heel andere manieren, doordat je jezelf blootstelt aan allerlei nieuwe situaties. Op het moment zelf is het soms vervelend of eng om buiten je veilige zones te treden, maar juist het overwinnen van moeilijke situaties geeft ons een geweldig gevoel dat we dingen kunnen, en geeft de meest intense ervaringen én herinneringen achteraf. Op de kaart ontcijferen waar je naartoe moet, die zwarte piste nemen en merken dat het lukt, onderhandelen op de Turkse markt, in je beste Spaans naar de weg vragen.

Herinneringen en voorpret

Tja, voelt vakantie nu zo goed omdat we zo aan de alledaagse werkelijkheid kunnen ontsnappen, of zouden we het vakantiegevoel juist wat dagelijkser moeten maken? Beide, eigenlijk. Als we ons wat minder zouden verliezen in onze drang om elke minuut Nuttig te besteden, en we wat meer rust, buitenlucht en tijd voor elkaar zouden inbouwen, dan hebben we een deel van het goede gevoel al binnen zonder ook maar een reisgids te hebben opengeslagen.

Maar haal die reisgidsen toch maar binnen. Een periode even helemaal weg zijn uit je dagelijkse leven heeft voordelen die moeilijk op een andere manier zijn te evenaren: afstand nemen, nieuwe ervaringen, overwinningen op jezelf, herinneringen die een leven lang meegaan. Bovendien worden we al gelukkig van het dromen over de vakantie en de voorpret alleen, blijkt uit Nederlands onderzoek. Niks mis met bladeren en dromen dus, terwijl buiten de gure wind nog heerst.

Welk soort vakantie ontspant het meest?

Psychologe Jessica de Bloom vergeleek zomervakanties, wintersportvakanties en weekendjes Center Parcs om te ontdekken van welk soort vakantie je het meeste opknapt. Dat bleek niet uit te maken: ze gaven allemaal een stijging in welbevinden en gezondheid. Wel is relevant of je kunt doen waarvoor je bent gekomen. Zo bleek passieve activiteit bij de wintersportvakantie een negatief effect te hebben, terwijl luieren bij zomervakanties juist een positief effect had. Passieve activiteit tijdens de wintersport is vaak het gevolg van een blessure of een gebrek aan sneeuw. Dan baal je als je noodgedwongen met een boek op een terras zit – terwijl dat in de zomer precies is wat je had verwacht.

Dat noemen ze dan ontspanning

Sommige mensen kiezen voor wel erg vreemde activiteiten tijdens hun vakantie, die eigenlijk helemaal niet zo comfortabel zijn. Zoals een overnachting in een ijshotel, volledig opgetrokken uit blokken ijs, waar je op een bed van ijs slaapt in de vrieskou. Of het proeven van vreemde exotische hapjes die eigenlijk helemaal niet zo lekker zijn. Amerikaanse onderzoekers ontdekten een opmerkelijke verklaring: mensen die dit soort ervaringen nastreven zijn vooral mensen die geobsedeerd zijn met productief zijn. Het is het soort mens dat in de lift op het knopje drukt omdat de deur niet snel genoeg dichtgaat, en tijdens het wachten op een afspraak of in de trein ook manieren vindt om productief te zijn. Deze mensen meten hun eigenwaarde af aan de dingen die ze hebben bereikt, en ze willen zich ook tijdens hun vakantie productief voelen en zoveel mogelijk bereiken. Ze zien vreemde ervaringen als een soort verzamelobjecten die leuk staan op hun lijstje van dingen die ze ooit hebben gedaan. Been there, done that, check, check.

Jessica de Bloom, De kunst van het vakantievieren, Boom, € 16,95