Op een zondagmorgen in augustus 1971 reed een politiewagen door de straten van Californië. Studenten werden uit hun huizen gehaald, wijdbeens tegen de auto geplaatst, gefouilleerd en naar de gevangenis gebracht. Daar werden ze tot op hun blootje uitgekleed, gedesinfecteerd en gekleed in identieke jurken met een nummer op hun rug. Tot slot kregen ze een ketting aan hun voeten en een panty om hun hoofd om hun lange seventies-haar te verbergen.
De studenten hadden zich van tevoren opgegeven voor een experiment van de psycholoog Philip Zimbardo en zijn collega’s aan de Stanford-universiteit. Ze waren getest op psychische gezondheid. Door middel van loting kreeg de ene helft van de studenten de rol van gevangene en de andere helft de rol van bewaker. De bewakers kregen identieke uniformen aan, inclusief wapenstok en fluitje, en droegen zilveren zonnebrillen zodat niemand hun ogen kon zien of hun emoties kon aflezen.
Twee weken zouden ze met elkaar het leven in een gevangenis simuleren. De bewakers kregen geen instructie en konden doen wat zij dachten dat nodig was om ‘law and order’ te bewaken. Na zes dagen moest het experiment echter vervroegd afgebroken worden, omdat de situatie geheel uit de hand liep. Binnen de kortste keren hadden de bewakers een heel stel arbitraire regels opgesteld met bijbehorende strafmaatregelen.
Al in de eerste nacht werden de gevangenen uit bed getild om te worden ‘geteld’. Wanneer iemand een regel overschreed, werd hij gedwongen tot push-ups. Namen de gevangenen dit in eerste instantie nog niet zo serieus, al op de ochtend van de tweede dag ontstond rebellie. De bewakers reageerden door met een brandblusser de gevangenen te dwingen terug te keren naar de cel. De grootste raddraaiers werden veroordeeld tot eenzame opsluiting.
De macht van de situatie
Al snel verloren de bewakers de realiteit geheel uit het oog. Ze zagen het niet meer als experiment, maar beschouwden de gevangenen als ‘trouble-makers’ die er op uit waren hen te vernederen. De bewakers gebruikten sadistische straffen: gevangenen moesten de wc met hun blote handen schoonmaken, moesten ’s nachts hun behoeftes doen in een emmer die niet werd geleegd, bewakers gingen op hun rug staan tijdens push-ups en volgden een verdeel-en-heers politiek door ‘goede’ gevangenen privileges te geven en ‘slechte’ te straffen.
De gevangenen verloren zich ook in hun rol. Ze werden gehoorzaam en verlinkten medegevangenen die zich niet aan de regels hielden. Een gevangene moest na 36 uur bevrijd worden, omdat hij leed aan ongecontroleerde huilbuien en wanen. Een andere gevangene zei twee maanden na het experiment: ‘Ik begon te merken dat m’n identiteit, de persoon die ik was geweest en die besloten had naar de gevangenis te gaan, steeds verder van me af kwam te staan en verdween. Ik werd 416. Ik was mijn nummer.’ En zelfs de onderzoekers verloren het zicht op de realiteit. Bij geruchten over een mogelijke uitbraak van gevangenen wachtten ze niet rustig af wat er ging gebeuren, maar deden ze al het mogelijke om de ontsnapping te verhinderen. Een onderzoeker ging zelfs naar het politiebureau om te vragen om assistentie.
Dit verschijnsel, dat mensen zichzelf en anderen niet meer als individu ervaren, maar als lid van de groep, wordt deïndividuatie genoemd. In dit soort situaties verliezen mensen hun persoonlijke identiteit en gaan zich geheel volgens hun rol gedragen. Dit verschijnsel is ook terug te zien in oorlogssituaties of bij voetbalrellen, waarbij supporters in een groep agressieve daden verrichten die ze in hun eentje nooit hadden ondernomen.
Men vindt een rechtvaardiging in het feit dat de ander nou eenmaal ‘een ongehoorzame gevangene’ is, of ‘een vuile Feyenoordsupporter’. Ditzelfde effect trad op bij Milgrams experiment toen proefpersonen hun gedrag rechtvaardigden met teksten als ‘hij was zo dom en koppig dat hij het verdiende om schokken te krijgen’. Deze mensen verloren zich geheel in hun rol als leraar. Evenals het experiment van Milgram toont het gevangenisonderzoek ons de macht van de situatie. Zoals Zimbardo zelf zegt: ‘Hoe konden aardige mensen zulke vreselijke dingen doen? Omdat we allemaal goed en kwaad in ons hebben dat naar buiten komt, als de situatie er rijp voor is.’
Wat gebeurt er als je goede mensen in een negatieve omgeving zet?