Dreigen, manipuleren, kleineren; het gebeurt in meer organisaties dan we denken. Het grensoverschrijdend gedrag bij de talkshow van Matthijs van Nieuwkerk dat recentelijk aan het licht kwam, is slechts een van vele voorbeelden. Hoe onstaat zo’n angstcultuur?
‘Twintig uur per week werken zou de norm moeten zijn’
Veertig uur per week op kantoor zitten en doen wat de baas zegt: het past niet bij ons oerbrein, zeg...
Lees verderAngstcultuur
Volgens Damiaan Denys, hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam, zijn daar maar twee elementen voor nodig: ‘Een afhankelijkheidsrelatie en controleverlies.’
Over dat laatste element verderop meer, maar het mag duidelijk zijn dat het eerste element voor werknemers eigenlijk per definitie aanwezig is.
Denys: ‘Ze zijn voor hun baan en dus hun bestaanszekerheid, carrièrekansen en bonussen afhankelijk van hun baas.’
Toch is Denys, behalve psychiater ook filosoof, niet alleen negatief over angst, zelfs niet op de werkvloer. Het is op zichzelf namelijk een nuttige reactie van lichaam en geest op dreigend gevaar.
‘Angst zet aan tot handelen, en dat kan positief zijn. De meeste mensen hebben een beetje spanning of druk nodig om wat te gaan doen. Een deadline of onderlinge competitie stelt ons in staat om boven onszelf uit te stijgen.’
Omslagpunt
‘Bange medewerkers werken harder,’ beaamt organisatieadviseur Peter Fijbes, auteur van het onlangs verschenen boek Angstcultuur. ‘En ze hebben ook minder kritiek op de baas.’
Het is dus op zich niet vreemd dat managers en bazen vaak gebruikmaken van dreigen en bangmakerij – voor dalende verkoopcijfers, tanende markten en naderende ontslagrondes.
Maar, voegt Fijbes toe: ‘Op de lange termijn leidt die angst tot meer fouten, minder samenwerken en meer ziekteverzuim.’ Dat komt doordat angst vanaf een bepaald punt ophoudt ons te stimuleren, en juist een negatief effect krijgt op onze prestaties.
Dat is al bekend sinds 1908, toen de psychologen Robert Yerkes en John Dodson ratten allerlei doolhofproeven lieten oplossen terwijl ze stroomschokken kregen toegediend.
Lichte schokken bleken tot betere prestaties te leiden, maar bij zwaardere schokken werden de ratten apathisch en vergaten ze zelfs de eerder geleerde veilige routes in het parcours.
Hoe goed is de relatie met je baas of werknemer?
Later onderzoek leverde op dat het omslagpunt bij mensen van persoon tot persoon verschilt en ook afhangt van de complexiteit van de taak. Maar dat er een relatie is tussen stressniveau en prestatie, staat nog steeds als een huis.
Tegengestelde doelen
Nu leidt een tierende baas of zelfs structureel pestgedrag op de werkvloer nog niet automatisch tot een angstcultuur. Daarvoor moet het gaan om ‘een collectieve, belemmerende angst’, zegt Peter Fijbes. Een angst die bovendien stelselmatig wordt ingezet om loyaliteit, gehoorzaamheid en inzet bij medewerkers af te dwingen.
‘Als er bijvoorbeeld vaak gedreigd wordt met ontslag, dán ligt een angstcultuur op de loer. Of wanneer werknemers gevangen zitten in een double bind. Dat wil zeggen dat ze tegengestelde doelen opgelegd krijgen. Denk aan ziekenhuispersoneel dat geen fouten mag maken én open moet communiceren over fouten.’
En dat soort dingen zie je juist vaak als het slecht gaat met een bedrijf, afdeling of de markt, vervolgt Fijbes. Managers hebben in die situatie namelijk de neiging de regels aan te scherpen en targets en prikklokken in te voeren.
Een voedingsbodem voor de angstcultuur. Daarmee krijgen de leidinggevenden zelf misschien het gevoel dat ze meer controle hebben, maar voor hun medewerkers betekent het juist controleverlies. Damiaan Denys wees er al op, en Fijbes zegt het ook: ‘Dat werkt contraproductief.’
Cc’tjes aan de baas
Al die maatregelen om meer grip te krijgen op wat er op de werkvloer gebeurt, creëren onder de medewerkers namelijk al snel angstcultuur.
De bekende Amerikaanse psycholoog Paul Ekman doopte dat jaren geleden al ‘de angst om niet geloofd te worden’. Het is een gevoel dat gepaard gaat met dezelfde fysiologische verschijnselen – zweten, hartkloppingen – als de angst van schuldigen om gepakt te worden.
Uit onderzoek door David De Cremer, hoogleraar managementstudies in Cambridge, kwam iets soortgelijks naar voren. Hij liet 594 proefpersonen een scenario lezen waarin collega’s hun baas vaak, soms of nooit cc’den in hun e-mails.
Naarmate de baas vaker ge-cc’d werd, bleek het onderlinge vertrouwen van werknemers verder te krimpen. De proefpersonen concludeerden al vrij snel dat het wantrouwen in de hele bedrijfscultuur zat.
Al met al, schrijft De Cremer in de Harvard Business Review over zijn onderzoek, maakt het cc’en aan de baas werknemers achterdochtig: ‘Ze hebben het gevoel dat wat ze zeggen tegen ze gebruikt kan worden.’
Pak aan wat je dwarszit
Minder stress, ander werk, meer zingeving of iets anders waarbij je wel een duwtje in de rug kunt gebruiken? Een coach helpt je om sneller je doelen te bereiken.
Vind je ideale coachDe Cremers onderzoek is een klassiek voorbeeld van controleverlies in een afhankelijkheidsrelatie, zegt Peter Fijbes. Het laat bovendien zien hoe snel een angstcultuur kan ontstaan.
Voor dat laatste zijn meerdere verklaringen te vinden. Ten eerste hebben bange mensen meer aandacht voor signalen van potentieel gevaar. Ook interpreteren ze bepaalde signalen vaker als negatief dan niet-bange mensen.
Bovendien nemen mensen door het spiegelen van elkaars gelaatsuitdrukkingen emoties van elkaar over; gemoedstoestanden blijken op die manier ‘besmettelijk’.
Tijd voor reflectie
Wat kunnen werknemers doen als ze in zo’n angstcultuur zijn terechtgekomen? Zie die angst als een signaal dat het tijd is voor reflectie, vindt Denys.
‘Dus niet zwijgen en slachtoffer zijn, maar denken: wat jaagt mij angst aan? Alleen een dergelijke realiteitscheck vermindert de angst al: het is niet voor niets de basis van iedere angststoornisbehandeling.’
Vervolgens kun je volgens Denys als werknemer harder gaan werken en proberen in de gratie te komen van die boze baas. Maar je kunt ook bedenken: ik moet hier weg. ‘Zo bezien is angst ook een manier om te breken met de status-quo.’
En wat kunnen (nieuwe) managers doen om werknemers weer uit hun benauwenis te krijgen? Geef ze zo veel mogelijk controle terug, adviseert Fijbes: ‘Geef ze inspraak en beloon niet alleen resultaten, maar ook gewenst gedrag – zoals samenwerken of kennis delen.’ Dat komt de relatie tussen de baas en werknemer ten goede.
