Stop, ho. Altijd als ik zulke trucs lees, denk ik: het is maar goed dat ze meestal niet werken. Maar wat hebben we dan aan die wetenschap? zegt u nu natuurlijk. Ik leg het uit. In het onderzoek naar psychologische effecten zijn deelnemers zich vaak niet bewust van wat er onderzocht wordt en wat de onderzoeker verwacht. Dat je blijer wordt als je je lachspieren aanspant, is bijvoorbeeld aangetoond door deelnemers te vragen een pen in de mond te houden: ofwel tussen de tanden, waardoor je automatisch de lachspieren spant; ofwel zonder de pen met je tanden aan te raken, waardoor je onmogelijk kunt lachen. Probeer maar eens uit.
De deelnemers werd verteld dat de onderzoekers zochten naar de beste methode voor gehandicapten om met een pen in hun mond te schrijven. Ze hadden dus geen idee waar het om ging, zoals het hoort in een goed gecontroleerd onderzoek. Degenen met de pen tussen de tanden bleken positiever te oordelen over de cartoons die ze vervolgens zagen. Daaruit kun je concluderen dat het spannen van de lachspieren hun pleziercentrum in het brein had geactiveerd.
De grap is dat die conclusie al meteen niet meer klopte zodra het onderzoek in de media werd beschreven en mensen er hun voordeel mee wilden doen. Er kan zelfs een tegengesteld effect optreden als je vaker lacht met als doel je humeur te verbeteren, bleek later.* Mensen die veel lachen en die lachen gewoon zien als een uiting van een goed humeur of een reactie op iets leuks, die zijn inderdaad blijer. Maar mensen die veel lachen en het zien als een manier om gelukkiger te worden, gaan zich juist mínder lekker voelen. De onderzoekers vermoeden dat dit komt doordat ze zich op veel momenten realiseren dat er eigenlijk niks te lachen valt; dat hun gedrag contrasteert met hun werkelijke gevoelens.
Iets vergelijkbaars kan gebeuren met andere effecten. Zo blijkt uit onderzoek dat mensen beter worden in Triviant wanneer ze aan hoogleraren denken. Maar als je dat tijdens een potje Triviant bewust gaat doen met het doel beter te scoren, schiet je waarschijnlijk je doel voorbij. Al die effecten bestaan dus zeker wel, maar zodra je ze bewust wilt inzetten haal je nieuwe variabelen binnen die de werking beïnvloeden.
Als je over psychologie leest, doe het dan omdat je het interessant vindt de mens en jezelf beter te begrijpen, maar wees beducht op de how to’s. Het gedrag van mensen zal zich altijd voor een deel blijven onttrekken aan de greep van de psychologische trucs. Gelukkig maar, want stel je voor dat alles beheersbaar was met foefjes. Het rendementsdenken, toch al alomtegenwoordig, sluipt dan ook nog binnen in onze persoonlijke ontwikkeling en onze contacten met anderen.
