Stimuleringsprogramma Opstap
Basisschool De Kring, Almere Buiten, 08.30 uur. ‘Met welke hand schrijf jij?’ Naima (5), roze bril, roze badstof broekje en T-shirt, springerige vlechten, steekt vrolijk haar linkerhand omhoog. ‘Noooo, niet waar!’ corrigeert haar Somalische moeder Dol. ‘It’s the other one.’ Naima heft, net zo vrolijk, haar rechterarm in de lucht en Opstap-medewerkster Regina Wouter knoopt er een Scoebidoe-touwtje om. ‘Dit is rechts, toch? Om je rechterarm zit nu een touwtje.’ Naima knikt driftig van ja en kijkt met een schuin oog naar de houten blokjes en de kleurige bal voor haar op de grond. Haar moeder heeft van de blokjes twee rijen gemaakt en Naima mag de bal er nu tussendoor rollen.
Regina vraagt Dol tijdens het spelen zoveel mogelijk termen als hard, zacht, links en rechts te gebruiken. Naima heeft er wel lol in, af en toe een muizenduwtje en dan weer een flinke zwieper. ‘Nu met links,’ zegt Dol. Onverstoord pakt Naima de bal weer in haar rechterhand, maar als Regina haar wijst op het Scoebidoe-touwtje, hevelt ze de bal met een schuldbewuste lach snel over naar links. Als ze even later met diezelfde hand een torentje blokjes weet om te kegelen, krijgt ze applaus en steekt
ze haar vuisten trots in de lucht.
Zoekplaatjes
Op basisschool De Kring in Almere komen de moeders – en heel soms een vader – van een paar kleuters elke dinsdagochtend samen voor het project Opstap. Dit twee jaar durende programma, waarbij medewerkers de gezinnen ook thuis bezoeken, is bedoeld om laagopgeleide ouders te ondersteunen bij de opvoeding en om de ontwikkeling van hun kinderen te stimuleren. Broodnodig, want kinderen van laagopgeleide ouders doen het gemiddeld slechter op school. Ze moeten vaker een jaartje extra kleuteren, blijven gedurende hun verdere basisschoolloopbaan vaker zitten en stromen daarna door naar gemiddeld lagere opleidingen.
‘Laagopgeleide ouders voeren vaak weinig echte gesprekken met hun kinderen,’ legt landelijk Opstap-coördinator Hilde Kalthoff uit. ‘Hun taalgebruik is minder stimulerend: ze gebruiken weinig begrippen, maken korte zinnen en er is bijvoorbeeld weinig ruimte voor reflectie. Opstap zorgt dat de communicatie tussen ouder en kind wordt verrijkt.’
Met de zoekplaten, liedjes en rijmpjes in de werkboeken van Opstap wordt de taalontwikkeling gestimuleerd. Verder krijgen de deelnemers een doos vol vormpjes, kleurpotloden, stickers, kleurkaarten en dobbelstenen mee naar huis. Zo kunnen de ouders het concentratievermogen, de fantasie en de woordenschat van hun kind vergroten door middel van allerlei spelletjes. Bovendien laten ze hun kinderen kennismaken met rekenen, ruimte, objecten en tijd.
En niet zonder succes. In de afgelopen jaren toonde onderzoek van de Universiteit Utrecht onder Turkse en Marokkaanse kinderen aan dat 70 procent van de Opstap-kinderen doorstroomt naar groep drie (van de Marokkaans-Arabische kinderen zelfs 90 procent), tegenover 50 procent van vergelijkbare kinderen die niet meededen met Opstap. 60 Procent stroomt zonder te blijven zitten door van groep één naar groep vijf, tegenover 45 procent in de controlegroep. Onlangs bleek dat Opstap-kinderen die voorsprong lang vasthouden: eenmaal in groep acht was 47 procent een keer blijven zitten, tegenover 62 procent van de controlekinderen. Vanwege die harde cijfers doen ouders maar wat graag mee met Opstap. Want dat is waar alles om draait: dat hun kinderen het goed doen op school en iets bereiken in hun leven.
Thuis oefenen
De Almeerse Opstap-medewerkster Regina neemt de laatste opdrachten in het werkboek door. Het is de bedoeling dat de ouders de komende week thuis zelf aan de slag gaan met opdrachten rondom de begrippen klein en groot, hard en zacht, jong en oud. Regina adviseert daarbij zoveel mogelijk dagelijkse dingen te gebruiken. ‘Laat je kind zelf voelen dat zijn kussen zacht is, het hout van zijn bed hard. Of in de supermarkt: dat de kadetjes zacht zijn en de tijgerbollen hard – hoewel het de vraag is of je hem met zijn vingers aan het brood wil laten zitten!’
Omdat de bijeenkomsten op school plaatsvinden, is het mogelijk om af en toe een kind uit de klas te halen om een opdracht te demonstreren. Regina: ‘Dan kan ik meteen zien of de moeders wel echt begrepen hebben wat de bedoeling is. Want soms zeggen ze wel ja, maar is het de vraag hoeveel er in de praktijk van terechtkomt.’ Natuurlijk hangt dat ook af van de bereidwilligheid van het kind. Nylmar (4) bijvoorbeeld, is even uit zijn gymles geplukt zodat zijn moeder Nilza een voorleesopdracht kan uitproberen. In een gestreepte, veel te grote sportbroek klimt hij onder protest bij zijn moeder op schoot. ‘Waarom moet ik hierheen?’ Nilza: ‘Mama gaat jou iets voorlezen. Dan hoeft het straks niet meer. Kun je thuis lekker tv kijken.’ Maar Nylmar wil veel liever gymmen en als hij dan ook nog ziet dat er in het voorleesboek alleen maar pláátjes staan, stelt hij vastberaden: ‘Ik wil weer naar de klas, hoor.’ Moeder Nilza legt uit dat Nylmar niet van plaatjesboeken houdt. ‘Er moet een verhaaltje in staan. “Anders zit jij gewoon maar wat te verzinnen,— zegt-ie dan.’
De Surinaamse Nilza doet de Opstap-opdrachten voor zover mogelijk vijf keer per week ’s avonds. ‘We hebben een druk programma. Als ze van de opvang komen, zijn ze doodmoe en moet ik koken. Daarna lukt het niet altijd om die opdrachten ook nog te doen.’ Toch is ze er heel tevreden over. ‘Ik zie Nylmar echt veranderen. Aan het begin smeet hij een memory-spel bijvoorbeeld meteen aan de kant als het even niet lukte. Inmiddels leert hij geduldig te zijn, kan hij zich beter concentreren en kan hij beter tegen zijn verlies.’
Ondersteunende opvoedstijl
Nilza merkt ook dat ze bewuster met haar kinderen omgaat, en daarmee snijdt ze een belangrijk punt aan. Zwany Bosch, Opstap-coördinator bij welzijnsinstelling De Schoor in Almere: ‘In deze gezinnen wordt over het algemeen heel anders met kinderen omgegaan. De tv staat aan, vader is aan het werk en moeder is bezig, en de kinderen moeten maar zien hoe ze zich vermaken. Vaak zijn er geen spelletjes of boeken in huis. De nadruk ligt er veel meer op straffen dan op belonen. De opvoeding is vaak heel autoritair.’ Om deze ouders kennis te laten maken met een meer responsieve, ondersteunende opvoedingsstijl, speelt het praten over opvoedthema’s een belangrijke rol in het Opstap-programma. En dat werkt: uit onderzoek blijkt dat Opstap-moeders na afloop van het programma emotioneel ondersteunender zijn, hun kind vaker bevestigen en het meer aanmoedigen. En dat heeft weer een positieve invloed op de testprestaties van het kind.
In de groep op basisschool De Kring gaat het vandaag over het positief benaderen van je kind. Veel ouders zijn geneigd vooral aandacht te schenken aan de dingen die verkéérd gaan. Regina vraagt of iemand dat herkent. Nilza: ‘Ja, als ik net ben thuisgekomen en snel gekookt en gegeten heb, en ze willen de afwas doen. Heel lief, maar ze staan gevaarlijk op een krukje om bij de kraan te kunnen, heel die keuken wordt zeiknat en overal zit sop. En dan ben ik al moe… Dus word ik boos, terwijl ze me eigenlijk willen helpen.’ De vrouwen bespreken hoe belangrijk het is goede initiatieven te belonen. Regina: ‘Niet dat je ze alléén maar complimenten hoeft te geven – je wilt ook niet dat ze naast hun schoenen gaan lopen. Maar benadruk eerst het goede gedrag, en leg daarna rustig uit hoe de dingen die niet helemaal goed gingen, anders kunnen.’ Waarna ze vijf minuten bezig is de Marokkaanse mevrouw Dasli uit te leggen wat ‘naast je schoenen lopen’ eigenlijk betekent.
Meer zelfvertrouwen
10.00 uur, islamitische basisschool Al-Iman, Almere Centrum.
In de aula, tussen de gymmende kinderen aan de ene kant en de strakke koppies gericht op het bord aan de andere (de jongens vooraan, de meisjes erachter), is het een gekwetter van jewelste. Twaalf voornamelijk Marokkaanse vrouwen, zonder uitzondering gesluierd en gestoken in lange gewaden, zijn net klaar met hun wekelijkse Opstap-bijeenkomst. Nog even praten ze na, de handen gezusterlijk op elkaars arm rustend, het jongste kind wachtend in de kinderwagen. Veel gelach, veel bemoedigende blikken.
Maryam, gekleed in het zwart, vertelt dat de gezelligheid voor haar een van de belangrijkste aspecten is van Opstap. ‘We bespreken veel samen. En het is heel goed om van anderen te horen hoe zij bijvoorbeeld omgaan met een kind dat niet wil slapen of slecht luistert.’ Ook de bescheiden Saida ziet elke week echt uit naar de Opstap-bijeenkomst. ‘De hele week zit ik thuis. Op dinsdag dóé ik echt iets, heb ik het gevoel dat ik belangrijk ben,’ zegt ze met een verlegen lach.
De vrouwen merken allemaal dat Opstap hun kinderen helpt (‘Hij weet meer woorden’, ‘Ze begrijpt veel meer’), maar vooral ook dat ze er zélf van leren. Saida: ‘Ik ken nu ook meer woorden en ik kan ze beter uitspreken. Je kunt hier in de les ook alles vragen, dingen die je lastig vindt. Ik heb er echt meer zelfvertrouwen van gekregen.’ Saida heeft de smaak zelfs zo te pakken, dat ze zich nu heeft opgegeven voor een computercursus.
Ook voor moeders
De voorbeelden van vrouwen die door mee te doen aan Opstap ook voor zichzelf een opstapje creëerden naar meer maatschappelijke betrokkenheid, zijn talloos. Zwany Bosch vertelt bijvoorbeeld over de Marokkaanse Zina, die een paar jaar in Nederland was toen ze zich aanmeldde voor het Opstap-project. ‘Zina had niks, ze had geen sociale contacten, ze sprak de taal slecht, ze kwam nooit buiten. Toen ze Opstap na twee jaar had afgerond, wilde ze niet meer thuiszitten. Ze ging op een taalcursus. Daarna wilde ze iets betekenen, en ze werd assistent-peuterleidster. Inmiddels werkt ze zelf bij Opstap en is ze een opleiding sociale dienstverlening begonnen!’ Andere ouders komen in de ouderraad terecht, worden actief bij verenigingen of als vrijwilliger op school, of stromen door naar conversatiecursussen of creatieve clubs bij buurthuizen. Uit onderzoek van de Waalwijkse welzijnsorganisatie Mozaïek bleek in 2002 dat de maatschappelijke participatie van Turkse Opstap-vrouwen op bijna alle gebieden vooruit was gegaan. Ze maakten vaker gebruik van voorzieningen, hadden meer sociale contacten, en meer interesse in het onderwijs en de opvoeding van hun kind. Ze groeien – al was het maar omdat de profeet Mohammed het zegt. Maryam: ‘We hebben pas hier gehoord dat de profeet wíl dat we leren. “Leer zoveel als de zee groot is,— zei hij. Dus dat doen we.’
Opstap verdwijnt
Het voorschoolse stimuleringsprogramma Opstap heeft een langdurig effect: 47 procent van de vroegere Opstap-kinderen in groep acht heeft ooit een klas overgedaan, tegenover 62 procent van de controlekinderen. Dat is extra opmerkelijk omdat het gunstige effect bij andere stimuleringsprogramma’s doorgaans na een jaar alweer uitdooft. Dat Opstap wél blijvend werkt, komt volgens de onderzoekers doordat de ouders er zo intensief bij betrokken zijn.
Het wrange is dat de geldkraan voor dit project juist om die reden wordt dichtgedraaid. Het ministerie van Onderwijs besteedt haar onderwijsachterstandgelden enkel nog aan stimuleringsprogramma’s op school. Omdat Opstap ook een opvoedingsondersteuningsprogramma is, past het daar niet voldoende tussen. Inmiddels is het aantal kinderen dat jaarlijks kan deelnemen, al teruggelopen van 11.000 naar 7000. Verschillende welzijnsorganisaties beraden zich op actie.
Meer informatie: www.ontwikkelingsstimulering.nl