Het begon allemaal met een proefje dat ik wel vaker beschreven heb – het filmpje ervan is op internet al miljoenen malen bekeken. Een aapje werkt lustig aan een eenvoudige taak waarvoor ze komkommerschijfjes krijgt, totdat haar buurvrouw voor hetzelfde werk wordt beloond met druiven. Daarop gaat het eerste aapje kwaad met haar komkommers gooien, alsof die elke waarde verloren hebben.
Zoals zo vaak wanneer de wetenschap iets nieuws ontdekt, werd deze reactie aanvankelijk afgedaan alsof ze niks met fairness te maken had. Er moest een andere reden zijn, zoals zin in druiven. Maar als onze aapjes komkommer ontvangen terwijl er druiven pal voor hun neus staan, reageren ze nauwelijks. Het gaat erom dat iemand ánders de druiven krijgt.
Inmiddels zijn dezelfde studies gedaan met mensapen en honden, en nu is er dan eindelijk een met kraaiachtigen. Een Oostenrijks onderzoek met kraaien en raven stelde vast dat de vogels weigerden te werken wanneer hun maatje een betere beloning kreeg zonder er ook maar een snavel voor te hebben hoeven uitsteken. Inspanning lag dus gevoeliger dan beloning. Sociale dieren hebben een hekel aan ongelijke behandeling. Vooral natuurlijk als ze minder krijgen dan een ander, hetgeen ook bij de mens de eerste reactie is. Iedereen met twee kinderen kan het uitproberen door het ene kind een groter stuk chocolade te geven dan het andere.
Het tweede nieuwe onderzoek toont dat onze naaste verwanten, de mensapen, een stap verder gaan. Ze reageren op ongelijkheid van een hogere orde. Mensen protesteren soms tegen overbetaling. Merkwaardig, want wat is er mis met een voordeeltje? Maar als je beter behandeld wordt dan anderen kunnen er fricties en jaloezie ontstaan. Om dat te vermijden nemen mensen niet alle beloningen aan, ook al zijn die nog zo goed. Chimpansees blijken al net zo te denken. De ene chimpansee krijgt een stukje komkommer, de andere een druif – en wie weigert de beloning? Soms is het de laatste, die wacht tot dezelfde lekkernij ook aan de ander wordt verstrekt.
Laatst hebben we zelfs het bekende ‘ultimatumspel’ op chimpansees toegepast. Dat spel wordt met mensen gespeeld door iemand te vragen geld met een ander te delen. De verdeling moet echter worden goedgekeurd door de ander. Indien die weigert, staan beide partijen met lege handen. Onder zulke omstandigheden kiezen mensen meestal een gelijke verdeling.
We lieten een chimpansee kiezen tussen gekleurde plastic buisjes. De ene kleur leverde bijna alle plakjes banaan aan degene die de keuze maakte, terwijl de andere kleur leidde tot een gelijke verdeling van het lekkers met de partner. Maar dan moest de partner wel het buisje aannemen van de ander en zo diens keuze aanvaarden. In deze proef gaven chimpansees de voorkeur aan eerlijk delen; net als trouwens de kinderen met wie we het spelletje speelden.
Is er eigenlijk wel enig verschil tussen hoe mensen en mensapen aankijken tegen rechtvaardigheid? Voor degenen die rechtvaardigheid graag als idee zien, als product van honderden jaren reflectie door grote geesten, ligt hier een aardige uitdaging.[/wpgpremiumcontent]