Erg breed hadden ze het niet in 1928, als pasgetrouwd stel. En omdat ze beide kerstdagen bij hun ouders zouden zijn, besloten ze het geld voor een kerstboom uit te sparen. Heel Verstandig, maar een beetje jammer was het wel. Toen hij ergens een goedkoop miniboompje zag staan met een piepklein doosje kerstversiering kon hij de verleiding dan ook niet weerstaan. Om het een verrassing te laten zijn, verstopte hij het boompje in de kelder.
"Rituelen zijn een uiting van onze identiteit, en versterken daarmee ons identiteitsgevoel. Ze zeggen: dit zijn wij, wij zijn speciaal. "
-Op Kerstavond was de verrassing inderdaad groot. Niet alleen voor haar, maar ook voor hem. Want terwijl hij triomfantelijk zijn boompje uit de kelder tevoorschijn toverde, kwam zij stralend uit de bijkeuken gelopen met een identiek boompje en hetzelfde minidoosje versiering.
In de loop van de jaren zijn de kleine kerstballen en slingers uit de doosjes gesneuveld. Maar de twee kerststerretjes van zilverdraad zijn er nog steeds, inmiddels met elkaar verward geraakt en zo voor altijd verbonden. Zesentachtig jaar later hangen we de Heilige Vodjes, zoals mijn grootmoeder ze liefkozend noemde, nog steeds plechtig in de kerstboom, terwijl we onze kinderen het verhaal van hun overgrootouders vertellen.
Rituelen zijn overal: symbolische handelingen die we bewust herhalen, en die ons boven het alledaagse uittillen. Er zijn grote ceremonies bij mijlpalen zoals geboortes, diploma-uitreikingen, huwelijken en begrafenissen. Er zijn terugkerende vieringen zoals Kerstmis, Oud & Nieuw en Koningsdag, met bijbehorende attributen als kerstbomen, oliebollen en oranjevlaggetjes. We hebben onze eigen familierituelen van verjaardagen, familiebijeenkomsten en vakanties. En we hebben alledaagse rituelen zoals samen eten, speciale begroetingen en onderonsjes.
Zelfbedachte verhaaltjes
Hoewel ze misschien niet zijn omgeven met de pracht en praal van de grote ceremonies, zijn vooral de dagelijkse rituelen belangrijk. Dat merkte de Amerikaanse onderzoeker Ellen Galinsky bijvoorbeeld in haar onderzoek Ask the children, waarvoor ze meer dan duizend kinderen uithoorde over hun gezinsleven en het werkleven van hun ouders. Een van haar vragen was wat de kinderen het meeste zou bijblijven aan hun jeugd. In tegenstelling tot wat hun ouders verwachtten, waren het niet de grote gebeurtenissen, de vakanties en geweldige familieweekendjes die de grootste indruk hadden gemaakt. Juist de kleine, alledaagse rituelen sprongen eruit voor de kinderen. Zelfbedachte verhaaltjes die hun ouders vertelden voor het slapengaan, speciale familiebegroetingen, grapjes en liedjes: kleine maar persoonlijke gebaren, die hun het gevoel gaven dat ze een gezin waren, en waardoor ze zich veilig en geliefd voelden.
Intuïtief weten we dat rituelen goed zijn, en we geven geliefde tradities uit onze eigen kindertijd bewust door, schrijft de Amerikaanse rituelendeskundige Meg Cox in The book of new family traditions. ‘Maar de kracht ervan en onze behoefte aan rituelen zijn vele malen sterker dan we ons realiseren. Antropologen hebben zelfs nog nooit een cultuur gevonden zonder ritueel.’ Sinds onderzoekers het onderwerp eind jaren zeventig hebben ontdekt wordt steeds meer duidelijk wat rituelen nu precies voor ons doen, en welke belangrijke behoeften ze vervullen.
Diploma per post, of voor publiek?
In de eerste plaats maken rituelen gebeurtenissen speciaal. Ze tillen ze uit boven het alledaagse. Grote mijlpalen als geboorten, diploma-uitreikingen, huwelijken en het pensioen worden gewichtiger en feestelijker door ze in een ceremonie te verpakken. Je diploma per post thuisgestuurd krijgen is toch wat sneu in vergelijking met een officiële uitreiking met een podium, een speech, publiek en cadeaus. Rituelen maken duidelijk: dit is bijzonder, dit gebeurt maar één keer in je leven, geef hier aandacht aan.
Maar ook kleine gebeurtenissen krijgen er glans door. Zo smaakt eten beter als we er een ritueel van maken, blijkt uit onderzoek door de gerenommeerde Amerikaanse psycholoog en onderzoekster Kathleen Vohs. Proefpersonen vonden een reep chocola, limonade en zelfs wortels lekkerder smaken wanneer er telkens dezelfde serie handelingen aan voorafging. Ze moesten bijvoorbeeld in totaal drie wortels eten: bij elke wortel moesten ze eerst twee keer kloppen op de tafel, een wortel uit het zakje pakken, nog twee keer kloppen, diep ademhalen en de wortel opeten. In vergelijking met een groep die bij elke wortel iets anders deed, gaven de herhaalde rituelen meer voorpret, meer smaak en meer plezier bij het opeten. Rituelen vergroten onze betrokkenheid bij wat we doen en maken het leuker, verklaart Vohs.
Niet alleen markeren rituelen op deze manier onze grote en kleine levensovergangen, ze helpen ons tegelijkertijd ook om die overgangen makkelijker te maken, zegt de Amerikaanse familietherapeute Evan Imber-Black, die al enkele decennia onderzoek doet naar rituelen. Een ritueel voelt vertrouwd door de herhaling, zet de tijd even stil en laat je wennen aan het nieuwe dat komen gaat. Een van de eerste dingen die jonge ouders bijvoorbeeld merken is hoe goed kinderen gedijen bij vaste rituelen, zoals een slaapritueel: eerst nog even naar de maan zwaaien, dan een verhaaltje, drie kusjes waarvan één op de neus, en dan lekker slapen.
Bij ingrijpende levensveranderingen vormen rituelen zo een buffer tegen de chaos, blijkt uit verschillende onderzoeken. Wanneer ouders tijdens en na een scheiding blijven vasthouden aan hun vaste rituelen, hebben hun kinderen betere schoolresultaten en minder gedragsproblemen. En kinderen met een alcoholische ouder hebben stukken minder kans om zelf aan de alcohol te raken wanneer hun ouders ruimte blijven maken voor rituelen als kerst en verjaardagen.
Gevoel van identiteit
Een minstens zo krachtige eigenschap van rituelen is dat ze sterk verbindend werken. Wie meedoet aan een gezamenlijk ritueel, van onderonsjes tot huwelijksvoltrekkingen, wordt een insider. Dat komt voor een deel omdat we allemaal met hetzelfde bezig zijn, en onze aandacht op hetzelfde richten. Van zingen is bijvoorbeeld aangetoond dat het verbindend werkt. En proefpersonen die bij bepaalde rituelen synchrone bewegingen maakten, voelden zich vervolgens meer één met de anderen, vonden dat hun groepsgenoten meer op hen leken en gingen zich socialer gedragen.
Maar er is nog een ander mechanisme: rituelen zijn een uiting van onze identiteit, en versterken daarmee ons identiteitsgevoel. Ze zeggen: dit zijn wij, wij zijn speciaal. Zo hebben gelovige groepen en gezinnen religieuze rituelen, sportieve gezinnen hebben sportieve rituelen, en immigrantenkinderen krijgen het land van herkomst mee via gerechten, feestdagen en gewoonten.
In talloze onderzoeken naar familierituelen is inderdaad aangetoond dat ze een verbindend effect hebben. Rituelen als samen eten en het vieren van verjaardagen, vakanties en feestdagen leiden tot sterkere familiebanden, betere schoolresultaten bij de kinderen, en bij de ouders meer tevredenheid over hun huwelijk. Bij pubers geven ze bovendien een stevig gevoel van identiteit en verminderen ze een reeks van problemen als drugsgebruik, depressie en zelfmoordgedachten.
Snufje zout erover
Tot slot verzachten rituelen rouw en verdriet. Na een overlijden vinden we troost en betekenis bij een plechtige uitvaart en dragen we donkere kleding, bij collectieve verliezen als het neerstorten van de mh17 houden we stille tochten en herdenkingen. En als onze relatie is stukgelopen, doen we de ring af en gooien we al onze herinneringen aan de ander in een doos of in de vuilcontainer.
Recent hebben onderzoekers van de Amerikaanse Harvard-universiteit ontdekt wat het mechanisme is achter dit helende, troostende effect: rituelen herstellen het gevoel dat we controle hebben over ons leven, een gevoel dat door verlies onderuit wordt gehaald. Na een ingrijpende gebeurtenis voelen we ons vaak stuurloos. Niet alleen helpen rituelen zo bij het verlies van dierbaren of relaties, zelfs bij het verlies van een loterij.
In het Harvard-onderzoek werd bijvoorbeeld in kleine groepjes een prijs verloot: één proefpersoon won maar liefst tweehonderd dollar en mocht het experiment meteen dolblij verlaten. De rest bleef teleurgesteld achter, des te meer omdat ze van tevoren hadden opgeschreven hoe graag ze het geld wilden winnen en wat ze ermee zouden doen.
De helft van de proefpersonen deed vervolgens een ritueel. Ze tekenden hoe ze zich voelden, strooiden een snufje zout over het papier, scheurden het in stukken en telden in gedachten vijf keer tot tien. Hoe banaal dit ritueel ook mag klinken, deze groep voelde zich prompt minder akelig over het verliezen van de loterij, en had een stuk meer gevoel van controle dan de andere helft van de groep, die alleen een tekening maakte over zijn teleurstelling. Proefpersonen die aangaven in hun eigen leven ook veel rituelen te hebben, hadden sowieso meer gevoel van controle over hun leven, zo bleek verder.
Zinvoller bestaan
Terwijl het bewijs zich opstapelt hoe krachtig rituelen zijn en hoe groot onze behoefte eraan is, vallen er tegelijkertijd veel weg door de ontkerkelijking, door het individualisme en door de (terechte) afschaffing van veel starre en verplichte tradities. Maar juist in deze tijd hebben we ze nodig, signaleert familietherapeute Evan Imber-Black. Nog nooit volgden veranderingen elkaar zo snel op en zijn onze levens zo gevuld met bezigheden en afleidingen.
Het is dus de kunst om weer betekenisvolle rituelen in te lassen voor verschillende momenten en gebeurtenissen, waarmee het leven mooier en zinvoller wordt. En die rituelen, zeggen deskundigen Imber-Black en Cox, kunnen we heel goed zelf bedenken.
