Het lijkt een absurde vraag. ‘Birds do it, bees do it, even educated fleas do it.’ Seks is er omdat we nakomelingen moeten krijgen! Toch is seks helemaal niet zo vanzelfsprekend. Het grootste deel van de levende wezens plant zich namelijk voort zonder seks. Aardbeien vormen uitlopers die zich even verderop tot nieuw plantje ontwikkelen, zeeringwormen stoten knoppen af die zelfstandig als babyzeeringwormpjes verder gaan en van sommige haaien is aangetoond dat ze zich maagdelijk kunnen voortplanten.
Zo’n drie miljard jaar geleden bestond er zelfs nog helemaal geen seks. De eencellige wezens die toen de aarde bevolkten, plantten zich voort door zich simpelweg in tweeën te splitsen. Uit de twee helften groeiden twee nieuwe wezentjes die identiek aan elkaar en aan hun ‘moeder’cel waren. Klonen dus. Een schone, snelle, efficiënte manier van voortplanten. Een groot deel van de wereldbevolking, zoals de meeste bacteriën, doet het nog steeds op deze manier.
Toch verdoet het merendeel van de hogere diersoorten hun tijd met heel wat omslachtiger voortplantingsmethoden. Er moeten zo nodig partners worden gezocht, en daarvoor worden toendra’s overgestoken, oceanen doorkruist, kroegen afgestroopt. Er moeten rivalen worden beconcurreerd met horens, spierbundels en ander zwaar geschut. Er wordt geflirt,
verleid en opgedoft: in het bos worden veren gepoetst en kelen gesmeerd, in de badkamer lippen gestift en haren gekamd.
En dan moet de paring nog beginnen. Wat een geworstel! Behasluitingen moeten losgemaakt, het moet allemaal maar passen, en bij zoogdieren komt daar dan ook nog eens de risicovolle zwangerschap achteraan. Een en al tijd- en energieverbruik!
Seksloos succesvol
Waarom moeilijk doen als het zoveel makkelijker kan? Biologen hebben zich lang verbaasd over geslachtelijke voortplanting. Waarom heeft Moeder Natuur zoiets vermoeiends als seks bedacht? Toegegeven, verlangen en bevrediging zijn heerlijk, maar dat zijn slechts de listen waarmee de natuur ons verleidt tot al dat gedoe.
Vrouwelijke bladluizen doen het handiger. Zij kunnen zich prima alleen voortplanten. Mannen hebben ze helemaal niet nodig. De vraag ‘waarom zijn er mannen?’ is minstens even relevant als de vraag waarom we seks hebben. Dieren die zich in hun eentje voortplanten, zonder seks, zijn namelijk altijd vrouwtjes. Bdelloïden, minuscule ongewervelde raderdiertjes die je zou kunnen tegenkomen in je vijver of vogelbadje, doen het al tachtig miljoen jaar zonder mannen en zonder seks. De vreedzame moeder-dochtergemeenschappen van de bdelloïden hebben zich niettemin met succes over de aardbol verspreid.
Een diersoort met alleen maar vrouwen heeft twee voordelen: ze verspillen niet zoveel energie aan seks en houden dus meer over voor belangrijker zaken als het zoeken naar eten; en elk individu kan kinderen krijgen in plaats van maar de helft van de groep, waardoor een populatie veel sneller kan groeien.
Eindeloze verschillen
Seks heeft dus grote nadelen. Er moet dan wel een heel groot voordeel zitten aan geslachtelijke voortplanting, anders was ze niet zo wijdverbreid.
Charles Darwin opperde meer dan een eeuw geleden al een verklaring voor al die heisa. Seks creëert – in tegenstelling tot klonen – steeds nieuwe wezens die verschillen van hun ouders. Doordat twee cellen (eicel en zaadcel) na de liefdesdaad met elkaar versmelten, worden telkens genetisch nieuwe organismen gemaakt. En door de eindeloze verschillen tussen individuen die daardoor ontstaan, is een soort veel beter in staat zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. Als het klimaat bijvoorbeeld verandert en een groep klonen blijkt daar niet tegen bestand, dan sterft meteen de hele populatie. Bij soorten die genetisch allemaal nét iets anders in elkaar zitten, is de kans groter dat een aantal overleeft.
Aseksuele dieren hebben een streepje voor wat betreft hoeveelheid en snelheid waarmee ze zich voortplanten; seksuele dieren hebben op de lange duur meer kans om te overleven omdat de kwaliteit van hun nakomelingen beter is.
Wapenwedloop met belagers
Toch zou er ook op korte termijn voor individuele wezens een voordeel moeten zijn om aan seks te doen. Een van de populairste theorieën over het nut van seks is de hypothese van de Rode Koningin. Dat is het personage uit Alice in Wonderland dat opmerkt dat je in haar land heel hard moet rennen om tenminste op dezelfde plek te blijven. Evolutiebioloog William Hamilton zag dit als een mooie metafoor voor de overlevingsstrijd die levende wezens moeten voeren. We moeten zo hard lopen als we kunnen om niet te worden uitgeroeid door virussen, parasieten en bacteriën. Dat doen we door steeds nieuwe genetische variaties in onze afweersystemen te creëren.
Seks is volgens Hamilton dus een middel tot ‘uitwisseling van biotechnologie om parasieten af te weren’. Hij lijkt gelijk te hebben: diertjes die kunnen kiezen of ze zich voortplanten door middel van klonen of seks, zoals sommige waterslakjes, kiezen vaak voor klonen als de kust veilig is, maar gaan over tot gemeenschap als de omgeving lastiger voor hen wordt. En bij aseksuele trilhaarwormen werden twintig keer zoveel parasieten waargenomen als bij hun op seks beluste soortgenoten. Dat verklaart ook waarom vrouwelijke soorten als bladluizen toch af en toe mannetjes voortbrengen om mee te seksen voordat ze zich weer klonen.
De nuchtere boodschap van dit verhaal? Mannen en seks zijn vrouwelijke gezondheidsmaatregelen. Maar wel maatregelen met leuke bijeffecten: een wereld vol vrouwelijke klonen zou een grijze, saaie wereld zijn zonder verlangen, zonder hartstocht en zonder genot. Laat ons onze tijd maar verdoen met lachen, flirten, dansen, zingen, baltsen, hijgen, prutsen, friemelen en rampetampen.
vraag 26 Tekst: Dagmar van der Neut beeld: maria sybilla merian
vraag 27 Waarom zijn er mannen?
vraag 28 En waar is die piemel voor?
En waar is die piemel voor?
Mosselen lozen massa’s zaad- en eicellen in zee en hopen maar dat die elkaar vinden, vissen droppen hun sperma vaak boven een lading eitjes die het vrouwtje even daarvoor al in het water heeft gelegd. Waarom doen wij het met een piemel en een vagina?
Toen dieren op land gingen leven, bedacht de evolutie iets om te voorkomen dat geslachtscellen uitdrogen in de buitenlucht: inwendige bevruchting. De baarmoeder bleek een ideale binnenzee met het perfecte klimaat voor bevruchting. In het lichaam van de vrouw ontstond een veilige haven waar lang en hard kon worden gewerkt aan een kwalitatief hoogstaande nakomeling. Omdat dat een kostbaar werkje is, moeten mannen hun best doen om een plekje voor hun geslachtscellen in die haven te bemachtigen. De penis zou volgens sommige biologen niet alleen dienen om het zaad op de juiste plek te brengen, maar ook om het sperma van mogelijke rivalen voor de poort van de baarmoeder weg te slepen.