Zora leest de bingocijfers voor en kent het repertoire van Imca Marina uit haar hoofd. Sinds 2015 is ze een vast gezicht in Huize Elisabeth in Vught. Het verpleeghuis schafte haar aan omdat de hoogbejaarde bewoners enthousiast worden van de kleine robot. Ze vinden het bijvoorbeeld veel interessanter om rekenoefeningen te doen met Zora dan met een begeleider. Als een medewerker een rekenvraag stelt, antwoorden de bewoners: ‘Je weet toch zelf het antwoord wel?’ Als Zora het vraagt, geven ze meteen antwoord.
Kleine wonderen maken ze mee in Huize Elisabeth. Zo was er een demente bejaarde die al vier maanden geen woord had gezegd, maar die wel inging op Zora’s vragen. Hoe het kan dat de zorgrobot zo veel losmaakt bij de cliënten? ‘Dat weten we nog niet precies,’ zegt Tinie Kardol, bestuurder van de zorginstelling, ‘maar we willen het graag uitzoeken.’ In zijn andere rol als hoogleraar Active Ageing aan de Vrije Universiteit Brussel is hij druk bezig onderzoeksgeld daarvoor bijeen te krijgen.
Levend wezen
Toch is al wel duidelijk in welke richting het antwoord gezocht moet worden. Robotonderzoekers wereldwijd denken dat mensen sterk reageren op robots vanwege onze neiging tot ‘antropomorfisch denken’: we zien makkelijk menselijke eigenschappen in dingen en dieren. Er hoeven maar twee rondjes op een scherm te verschijnen of ons brein maakt er al oogjes van. Laat het scherm met de oogjes vervolgens bewegen en we zien een levend wezen, ook al wéten we dat het niet zo is.
Van die neiging maken robotmakers dankbaar gebruik. Veel dingen die een zorgrobot doet, zoals helpen herinneren om medicijnen in te nemen, kan een app op een mobieltje of tablet in principe net zo goed. Maar, weet onderzoeker ‘social robotics’ Johan Hoorn van de Vrije Universiteit Amsterdam: mensen reageren sterker en persoonlijker op een robot dan op een bewegend figuurtje op een scherm.
Wat meer is: ze reageren doorgaans ook persoonlijker op robots dan op de gemiddelde mens. Dat komt waarschijnlijk, schreef Hoorn in The New Scientist, ‘doordat er geen sociale gevolgen zijn voor wat je zegt of doet. Vandaar dat ouderen een robot bekentenissen doen en familiegeschiedenissen vertellen die niemand ooit eerder heeft gehoord.’ En vandaar misschien ook dat dementerende bewoners van Huize Elisabeth met Zora nog wel rekenoefeningen durven te maken, maar niet met een menselijke begeleider.
Maar het mooiste is nog wel: om dat effect te bereiken, hoeft een robot er helemaal niet supermenselijk uit te zien. Een robot die bijna perfect menselijk oogt, vinden we juist eng.
Prettig voorspelbaar
Dat een robot duidelijk geen mens is, lijkt hem voor sommige mensen zelfs extra aantrekkelijk te maken. Recent onderzoek van ‘robotprofessor’ Vanessa Evers van de Universiteit Twente suggereert bijvoorbeeld dat autistische kinderen met een laag IQ die geen taal begrijpen en niet kunnen spreken, sommige dingen beter kunnen leren van een robot dan van een mens.
‘Voor zulke kinderen zijn gezichten vaak moeilijk te ontcijferen,’ licht hoogleraar Evers toe. ‘In een gezicht is van alles gaande. De kinderen beseffen vaak niet dat er in al die bewegingen een patroon zit. Ze kijken bijvoorbeeld alleen naar iemands wenkbrauw, en realiseren zich niet dat de stand daarvan in combinatie met een mondhoek uitdrukt wat iemand voelt.’
Met een robot kan de therapeut gezichtsuitdrukkingen stapje voor stapje ‘opbouwen’, door bijvoorbeeld eerst de stand van de mond te regelen en dan de vorm van de wenkbrauwen aan te passen. Op die manier leert de therapeut de kinderen met behulp van een robot dat gezichten van mensen emoties kunnen uitdrukken – en ook dat ze zelf een gezicht hebben.
Waarom dat met een robot wel lukt en met alleen een menselijk gezicht en afbeeldingen niet, weet Evers nog niet precies. Waarschijnlijk speelt mee dat de Twentse robot weliswaar heel gedetailleerde gezichtsuitdrukkingen kan maken, maar verder erg voorspelbaar is in zijn gedrag. Voor kinderen met autisme is dat prettig.
Luisterend oor
Een ander voordeel van robots is dat ze alle tijd hebben. In de veelgeroemde documentaire Ik ben Alice (2015) van Sander Burger werd dat schrijnend zichtbaar. Burger legde hierin vast hoe gezelschapsrobot Alice drie alleenstaande oudere dames thuis bezoekt. De thuiszorg en de familie hebben daar hun bedenkingen bij, maar de vrouwen zelf zijn binnen de kortste keren verkocht. Een van hen laat bij het eerste bezoek al haar familiefotoalbum aan Alice zien.
‘De mensen waarvoor deze zorgrobots zijn ontwikkeld, zijn net als de vrouwen in mijn film zo eenzaam dat zelfs een simpele robot als Alice beter is dan de hele dag alleen zijn,’ zei de documentairemaker tegen het medische tijdschrift The Lancet. ‘Ik sprak met zorgverleners die toegeven dat ze liever niet vragen hoe iemand zich voelt, omdat ze bang zijn dat ze geen tijd hebben om naar het antwoord te luisteren.’
Zijn robots daarmee een goede oplossing voor het groeiende tekort aan zorgverleners? Rinie van Est, onderzoeker op het gebied van opkomende technologieën aan het Rathenau Instituut, heeft er zijn twijfels bij. ‘Een goede robot blijft een apparaat, dat niet kan vervangen wat een mens is,’ zegt hij. ‘Wij vinden dat de patiënt recht op menselijk contact moet kunnen claimen.’ Daarom heeft het Rathenau Instituut afgelopen voorjaar bij de Raad van Europa een nieuw internationaal verdrag bepleit waarin onder andere het recht op betekenisvol menselijk contact moet worden vastgelegd.
Maar wat als bejaarden juist graag gezelschap krijgen van een robot, omdat die ook geïnteresseerd reageert als ze een anekdote voor de vijftigste keer vertellen? ‘Prima,’ vindt Van Est. ‘Mensenrechten gaan over een ondergrens. Je mág ze claimen, het hoeft niet.’
Schrijver en filosoof Jan Drost is stelliger in zijn afwijzing van de zorgrobot. ‘Mensen zijn door en door relationele wezens,’ zegt hij. ‘Daar moet je recht aan doen. Eenzame en zorgbehoevende mensen doen een beroep op ons. Het antwoord dat we daarop geven, is surrogaatcontact. Dat is zo onethisch en onmenselijk als het maar kan.’
Natuurlijk, zegt hij: een zorgrobot kan handig zijn. Neem mensen die hulp nodig hebben bij het eten of drinken. Vaak vinden ze het vervelend als ze hun partner die zorgtaak moeten opleggen. Dan kan My Spoon, een robotarm die mensen voert, uitkomst bieden – dat ziet Drost ook wel. Maar we moeten niet doen alsof een robot méér is dan een machine.
En daar gaan robots als Zora en Alice volgens hem te ver. Zij geven de mensen die ze gezelschap houden, het idee met een levend wezen te maken te hebben. ‘Je geeft de suggestie van zorg en liefde en als die ander erin trapt, ben je tevreden.’
Echte liefde
Sommige mensen vinden het juist prettig als een robot die suggestie van zorg en liefde doet. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de lange wachtlijst voor RealDolls, siliconen sekspoppen die sinds kort worden uitgerust met kunstmatige intelligentie. Ze worden voorzien van het uiterlijk en ‘karakter’ dat de klant wenst, en kunnen grapjes maken en vragen hoe je dag was.
Johan Hoorn, mede-ontwikkelaar van Alice, vindt het niet vreemd dat er een grote vraag is naar deze poppen. ‘We houden van anderen om de functie die ze voor ons vervullen, bijvoorbeeld een emotionele functie,’ zegt hij. ‘Maar als mensen niet goed voldoen aan die behoeften, kan een dier of zelfs een robot de voorkeur verdienen.’
Er is inmiddels ook een – beperkt – aanbod aan mannelijke RealDolls, voor de vrouwelijke klant. Ja, die zijn er: zo’n vijf procent. En ze kunnen met een robot best aan hun trekken komen, denkt Hoorn. Twee jaar geleden schreef hij in zijn essay Roboromantics: ‘De robot mag dan als man misschien niet heel opwindend zijn, maar hij zorgt goed voor de kinderen door aardrijkskunde en rekenen met hen te oefenen. Hij trekt zich er niets van aan dat jij nukkig bent, niet al te knap, soms ronduit bazig. Hij neemt je zoals je bent. Als dat geen echte liefde is.’
Echte liefde? Juist niet, vindt Jan Drost: ‘We hebben andere mensen nodig om iemand te worden. Andere mensen bieden namelijk weerstand. Niet omdat ze vervelend zijn, maar omdat ze hun eigen wensen en verlangens hebben. Daar moeten we mee leren omgaan, dat vraagt verantwoordelijk gedrag van ons. Maar surrogaatmensen besparen je die moeite. Het is keihard eenrichtingsverkeer. Grenzeloos doen wat je wilt, als een soort mini-Trump.’
Robots hoeven helemaal niet volgzaam te zijn, luidt de reactie van Johan Hoorn; je kunt ze programmeren zoals je wilt. ‘Wij hebben artificiële intelligentie gebouwd die de robot heel vriendelijk en volgzaam kan maken, maar als jij dat wilt, kun je ook een robot krijgen die je tegenstreeft.’
En robotdeskundige Vanessa Evers zegt blij te zijn dat er over het onderwerp wordt gediscussieerd. ‘Wat wij maken, zijn slechts hamers en zagen. De grote vraag is hoe jij ze gebruikt.’