Kapucijnaapjes hebben de belachelijke neiging alles wat maar enigszins ­opvalt te bedreigen. Alles! Dus niet slechts vijanden, zoals een python of een rustende uil, maar ook vallende bladeren, een wandelende neusbeer of een stapel uitwerpselen. Toen ik dit hoorde van Susan Perry, een collega die al jaren in de bossen van Costa Rica werkt, maakte ik nog de plagende opmerking dat een aap die kwaad kan worden op elke hoop stront niet al te snugger kan wezen. Maar nu blijkt er iets achter te steken wat toevallig ook de kroon der schepping niet vreemd is.

Het dreiggedrag van kapucijnapen is sociaal gemotiveerd. Ze doen het vooral als er een hoger geplaatste in de buurt is, om bonje met hem te vermijden en hem te lijmen. Niks aanstekelijker dan grommen en vlammende blikken werpen naar een onschuldige onder­geschikte uit de groep. Als zo’n mikpunt ontbreekt, nemen de apen gewoon het eerste het beste opvallende voorwerp, want het doet er niet toe wie of wat het pispaaltje is.

Elke keer als we een groep apen bij elkaar zetten in gevangenschap, herhaalt zich dit ritueel: een van de laagste apen wordt al gauw het mikpunt van alle spanningen. In plaats van elkaar in de haren te vliegen, verzamelt de ganse meute zich rond de arme zondebok, die in een hoek wordt geduwd en door de hele groep bedreigd. Zo kan er geen misverstand over bestaan wie de vijand is. Op schoolpleinen kan men dagelijks vergelijkbare scènes zien.

Wat een primitief mechanisme! Het doet zich zelfs voor bij ratten. In een oud onderzoek werden twee ratten op een raster gezet en kregen ze tegelijkertijd een stevige schok. Zodra de ratten de pijn voelden, vielen ze elkaar aan, alsof ze elkaar de schuld gaven. Frustratie werd regelrecht omgezet in agressie – zelfs al had het ene niks met het andere te maken. Mensen doen dat ook, zoals iedereen weet die zichzelf per ongeluk op z’n duim heeft getimmerd: we vloeken en tieren en zijn maar al te graag bereid de fout bij een toevallig passerend kind te leggen.

Het scheppen van een zondebok gaat echter verder dan afreageren. Spanningen en frustraties worden vervangen door saamhorigheid. Het nationale elftal verliest en ineens is het hele land verenigd in zijn afschuw van de scheidsrechter. Als de werkloosheid stijgt, wordt massaal gestemd op de politicus die de schuld op de immigranten weet te schuiven. En waarom lag Bagdad in puin kort na de aanval op het World Trade Center in New York? De Amerikaanse president won er de verkiezingen mee.

Zondebokken worden vrij willekeurig gekozen. Het gaat niet om schuld, maar om geschiktheid als vijandsbeeld. Verder is onmacht een vereiste, want een goede zondebok vecht niet terug.

Kapucijnaapjes hebben dit systeem prima uitgewerkt: ze gaan gewoon tekeer tegen elke kleinigheid in de omgeving die hen niet bevalt. Jammer genoeg vallen de veldwerkers ook onder deze definitie, zodat er regelmatig een hele groep woedende apen boven hen aan de takken hangt. Hadden ze maar niet toevallig langs moeten lopen.[/wpgpremiumcontent]