Hij was een uiterst aimabele overbuurman. Iedereen in de straat in het Noord-Hollandse dorp hield van hem, een grote Indische man met een dikke buik die heerlijke rijsttafels kon koken. Hij had een respectabel beroep: leraar Nederlands op de regionale scholengemeenschap.
Mark van den Heuvel (38) kende de overbuurman al zo lang hij zich kon herinneren. Zijn ouders beschouwden ‘buurman’ als naaste familie. Elke dag pendelde Mark trouw naar de overkant met de krant of de leesmap, of om thee te drinken. Hij werd er kind aan huis. Buurman had interessante boeken over de oorlog, mooie modeltreinen, en als enige in de straat een computer.
Op een dag zat Mark, hij was 9, boven in buurmans studeerkamer een computerspelletje te doen. ‘Hij kwam naast me zitten. Dat deed hij wel vaker, maar nu legde hij zijn hand op mijn knie.’ Mark vertelt het nu kalm, maar zijn gezicht is gespannen. ‘Ik voelde meteen dat het fout was, maar zei niks. Ik zie het allemaal nog voor me alsof het gisteren is. Het klokje in de vensterbank geeft 17:05 uur aan, ik ga stug door met het spelletje en met het gesprekje dat buurman en ik daar over hebben. Langzaam glijdt zijn hand
naar mijn kruis. Ik kijk hem niet aan, blijf naar het computerscherm staren. Hij doet mijn gulp open, het voelt raar: zijn hand in mijn kruis. Voor het eerst in mijn leven voel ik dat ik klaarkom. Het klokje geeft 17:25 uur aan, ik zeg dat ik nu snel naar huis moet, omdat we om half zes moeten eten. Thuis schuif ik precies om half zes aan. We eten aardappelen, vlees en groente. Ik gedraag me alsof er niets is gebeurd.’
Kleedhokje
Het bleef niet bij die ene keer. Vijf jaar lang zou Mark geregeld door de man worden misbruikt. ‘Vaak in buurmans slaapkamer, dan lagen we totaal naakt op bed. Of in het zwembad, daar bracht hij me met de auto naartoe als ik naar zwemles ging. Dan ging hij met mij een kleedhokje in en stopte mijn wereld voor vijf of tien minuten. Terwijl hij aan me zat, hoorde ik de stemmen en het gelach van de mensen om ons heen: de wereld ging gewoon door. Ik liet hem begaan, was “het” gaan beschouwen als een vervelend karweitje dat zo snel mogelijk af moest. Op de een of andere manier hadden hij en ik een soort pact gesloten. Het was ook verwarrend: ik had het prettige, fysieke gevoel van klaarkomen, maar alles daaromheen vond ik vies en afstotelijk.’
Naarmate Mark ouder werd, bouwde zijn weerzin tegen het “karweitje” zich op. ‘Vaak stond ik op het punt te zeggen dat hij ermee moest ophouden, maar ik durfde niet. Hij was bij iedereen heel geliefd, ik dacht dat niemand me zou geloven. Hij was 1 meter 90, veel groter en sterker dan ik, ik was bang dat ik hem fysiek niet zou aankunnen.’
Pas op zijn veertiende voelde Mark zich groot en sterk genoeg om in opstand te komen. Op een dag belde hij aan bij de buurman. ‘Hij stond in de gang met de deurklink in zijn hand, ik buiten op het stoepje. “Ik wil dit niet meer,” zei ik tegen hem. Vanaf dat moment zorgde ik er voor dat ik nooit meer alleen met hem was.’
Splijtzwam in de familie
Het misbruik was voorbij, maar de gevolgen bleven. ‘De deur naar mijn gevoel zat potdicht. Ik ging keihard sporten en leren. Ik begon ook veel te roken, en toen ik op mijn zeventiende op kamers ging, ontdekte ik het feesten, blowen en drinken. Achteraf gezien was dat allemaal om mezelf te verdoven. Ik begon soms zomaar te huilen, en besefte maar niet waar dat vandaan kwam.’
Toen Mark 22 was, durfde hij een huisgenoot in vertrouwen te nemen. ‘Die schrok zich rot toen ik het vertelde. Hij schakelde zijn moeder in, en die haalde me over om professionele hulp te zoeken, aangifte te doen en het aan mijn ouders te vertellen.’
Zijn onthulling werkte als een splijtzwam in zijn familie en in de buurt. Marks ouders waren met stomheid geslagen en verbraken de banden met de buurman. Een tante van Mark bleef omgaan met de buurman, net als sommige andere buren. ‘Wat ik ook heel naar vond, was dat mijn ouders meteen hun aandacht richtten op de buurman: hij moest boeten en zo snel mogelijk verhuizen.’ Die reactie overkomt slachtoffers van seksueel misbruik meestal, weet Mark inmiddels. ‘De eerste aandacht gaat meteen naar de dader: de viespeuk die aangepakt moet worden. Terwijl je het als slachtoffer zo nodig hebt dat er naar je wordt geluisterd en dat je gevoel wordt erkend.’
Het gebrek aan emotionele aandacht van zijn ouders was iets wat altijd al speelde, zegt Mark. ‘Mijn ouders spreken vrijwel nooit over gevoelens.’ Over de dood van een babybroertje en de zelfmoord van zijn opa werd veelal gezwegen. ‘Als kind voelde ik die zwaarte in de lucht hangen. Er waren ook allerlei spanningen tussen mijn ouders; mijn broer en ik gingen daarom meestal de deur uit. Ik denk dat ik als klein jongetje zo makkelijk in de val van de buurman heb kunnen lopen omdat het thuis onrustig was en ik een vaderfiguur zocht. Ik was emotioneel afhankelijk van hem.’
Bekentenis
Nadat Mark aangifte had gedaan, bekende de buurman tijdens het politieverhoor. Hij bleek ook een aantal andere jongens te hebben misbruikt op de school waar hij werkte. Er volgde een rechtszaak die twee jaar zou duren. De buurman moest verhuizen en werd veroordeeld tot 6 maanden voorwaardelijke celstraf en 12.500 gulden smartengeld aan Mark. ‘Het feit dat de dader wordt gestraft, maakt niet dat je je als slachtoffer beter gaat voelen,’ zegt Mark. ‘Wat me wél goed deed, was dat hij bekende, want vanaf dat moment geloofde mijn omgeving me pas echt.’
De bekentenis mocht dan als een overwinning voelen, de ellende was voor Mark nog lang niet voorbij. Hoewel hij een baan in de it vond en succesvol was in zijn werk, greep hij nog steeds te vaak naar de fles, en bleef hij verslaafd aan blowen. ‘Ik gaf mezelf geen cent, werd ook 25 kilo te zwaar. Ik ging in therapie bij een psycholoog, maar het hielp weinig.’
Als hij met een vriendin naar bed ging, was de buurman er geregeld ‘bij’. ‘Seksuele activiteiten riepen beelden op van vroeger. Dan sloot ik me af voor mijn gevoel: dat was ook altijd mijn overlevingsstrategie geweest bij de buurman. Vriendinnen merkten dan dat ik me niet kon geven. Ik kon wel seks hebben, maar alleen pornoseks, zonder gevoel. Ik durfde me niet te hechten. Op een gegeven moment kreeg ik een langere, serieuze relatie, en langzaam leerde ik wat intimiteit en seksualiteit waren, maar het bleef lastig. Uiteindelijk hield die relatie geen stand.’
Ongemakkelijke stiltes
Praten met anderen over wat hem was overkomen, lukte niet. ‘Dan vielen er ongemakkelijke stiltes, mensen gingen snel over op een ander onderwerp. Terwijl praten juist is wat slachtoffers van seksueel misbruik het hardst nodig hebben; ook voor hun familie en vrienden werkt het helend. De maatschappij mag pijnlijke verhalen als die van mij niet langer onbesproken laten.’
Toen hij eind twintig was, kwam Mark via zijn werk terecht op een opleiding voor persoonlijke ontwikkeling. ‘In een groepstherapie leerde ik mijn gevoelens bewust te ervaren. Me er niet meer voor af te sluiten, maar er iets mee te doen.’ Ook moest hij zijn levensverhaal schrijven. ‘Gaandeweg leerde ik het seksueel misbruik in perspectief plaatsen. Ik was niet alleen meer slachtoffer, maar ook Mark met een heel leven waarvan dat misbruik één onderdeel is.’
Sinds een paar jaar is Mark samen met zijn vrouw Nicky. Het gaat goed met hem, hij heeft inmiddels een eigen bedrijf, is twintig kilo afgevallen, en blowt en drinkt niet meer zoals vroeger. Vorig jaar kregen Nicky en hij een zoon, Noa Sem. ‘Ik durfde nooit iemand te vertrouwen, dus in het begin ook Nicky niet; stapje voor stapje heb ik dat moeten leren. Ook met haar liep de seks eerst niet goed, maar we konden er gelukkig goed over praten, ze toonde begrip voor wat me is overkomen. Dat heeft me enorm geholpen; de laatste twee, drie jaar gaat de buurman steeds minder met ons het bed in.’
En toch – helemaal verlost van het misbruik is hij niet. Laatst ging hij voor het eerst met Noa naar het zwembad, hij zag kleedhokjes, en ineens kwamen de nare beelden van toen, en ook de kwaadheid en het verdriet, in volle hevigheid terug. ‘Die misbruikfilm zit nu eenmaal in mijn kop, ik zal hem er nooit meer uit krijgen. Maar dat hóéft ook niet. Ik accepteer het als deel van mijn persoonlijke geschiedenis.’
Seksueel misbruik beschadigt het brein
Seksueel misbruik laat littekens na in het zich ontwikkelende kinderbrein, zo wordt steeds duidelijker uit onderzoek. Hoe ernstiger het misbruik, hoe groter de schade op volwassen leeftijd in het brein blijkt te zijn. Vooral als kinderen niemand hebben bij wie ze zich veilig voelen, zijn hun hersenen kwetsbaar voor de impact van een traumatische ervaring als seksueel misbruik.
Een kind dat wordt misbruikt, maakt grote hoeveelheden stresshormonen aan. Het hormoonsysteem raakt daardoor ontregeld en hersencellen worden beschadigd of sterven zelfs af. Zo zijn de cortex en het corpus callosum – de verbinding tussen de beide hersenhelften – vaak dunner bij volwassenen die als kind seksueel zijn misbruikt. Dat kan leiden tot meer moeite met leren, concentreren, focussen en plannen. Ook dieper gelegen hersengebieden die te maken hebben met geheugen en emoties – de hippocampus en de amygdala – kunnen worden aangetast. Dit zou kunnen verklaren waarom slachtoffers van seksueel misbruik meer moeite hebben met hechting en het reguleren en benoemen van hun emoties, vaker last hebben van geheugenverlies en nare herbelevingen, en eerder geneigd zijn zich tijdelijk af te sluiten voor wat er om hen heen gebeurt.
Door de toename van de stresshormonen gaan bepaalde genen ook anders werken, met als gevolg dat de productie in de hersenen van sommige boodschapperstoffen als serotonine en dopamine drastisch wordt beïnvloed. Dat zijn stofjes die zorgen dat we kunnen genieten van dingen en toenadering zoeken tot anderen; mensen die als kind zijn misbruikt, hebben daar vaker moeite mee. Ze hebben ook een grotere gevoeligheid voor verslaving aan drugs en alcohol, meer problemen met relaties en een grotere kans op depressie en persoonlijkheidsstoornissen.
Gelukkig kunnen therapie, goede ervaringen met anderen en zelfreflectie veel ten goede keren, zo blijkt uit onderzoek. In 2002 ontdekte de Amerikaanse psycholoog Glenn Roisman bijvoorbeeld dat mensen die als kind seksueel waren misbruikt, op latere leeftijd beter functioneerden wanneer ze in staat waren het misbruik als onderdeel van hun leven te accepteren en het van een betekenis te voorzien; vaak is dat ook waar in therapie naartoe wordt gewerkt.
Film over misbruikte jongens
Mark van den Heuvel werkt mee aan een documentaire van filmmaker Cees Franke over mannen die als kind seksueel zijn misbruikt. Franke heeft nog donaties nodig om zijn documentaire, Frozen kids, te kunnen afmaken. Meer informatie: www.frozenkids.nl