Maxine liep resoluut op de spiegel af en sloeg haar slurf eroverheen. Daarna hees ze zich op zodat ze, staand op haar achterbenen, over het ding heen kon turen. De dierverzorgers hadden zo’n klimpartij nog nooit meegemaakt. De houten wand waartegen de spiegel gemonteerd was, wiebelde vervaarlijk. Stel je voor dat het ding zou instorten onder de vier ton die er nu op leunde!
Gelukkig hebben we Maxine niet door het New Yorkse verkeer hoeven achtervolgen, maar onze spiegelproef in de dierentuin van de Bronx heeft wel volop aandacht getrokken. Ze bewees voor het eerst dat olifanten zelfbewust zijn.
Het plan voor de studie kwam voort uit de twintig jaar oude voorspelling dat behalve mensen en mensapen ook dolfijnen en olifanten zichzelf in de spiegel zouden moeten kunnen herkennen. Deze dieren hebben namelijk grote hersenen én een rijk sociaal leven, waarvoor het nodig is dat ze zichzelf in anderen kunnen verplaatsen. Dit vereist dat ze een grens kunnen trekken tussen zichzelf en de ander.
Ook bij kinderen gaan empathie en zelfbewustzijn gelijk op: aanvankelijk voelen jonge kinderen geen onderscheid tussen zichzelf en anderen – ze huilen wanneer een ander huilt, bijvoorbeeld. Maar ze beginnen begrip voor anderen te ontwikkelen rond hun tweede verjaardag, wanneer ze vaker ‘ik’ gaan zeggen en zichzelf voor het eerst in de spiegel herkennen. Zelfbewustzijn maakt het mogelijk onszelf in anderen te verplaatsen.
Eerdere spiegelproeven met olifanten hadden niks opgeleverd. Maar goed, wat kun je verwachten als je een klein spiegeltje op afstand neerzet? Ze konden ook niet, net als Maxine, uitvinden wat er achter de spiegel zat. Dus bouwden wij een onbreekbare, twee-eneenhalve meter hoge ‘jumbo-spiegel’, die van nabij geïnspecteerd kon worden.
Op geen enkel moment reageerden de olifanten alsof er een ánder in de spiegel te zien was. Soms bekeken ze lichaamsdelen die ze normaal niet te zien krijgen, zoals ook mensen en mensapen doen. Ze openden hun mond vlak voor de spiegel om de binnenkant met hun slurf te betasten.
Het kritieke moment kwam toen een van de olifanten, Happy genaamd, haar spiegelbeeld bekeek terwijl wij net een groot wit kruis op haar kop hadden gezet. Het kruis zat boven haar oog, zodat ze het zonder spiegel niet kon zien. Happy aarzelde even en begon daarna haar slurf ritmisch richting kruis te zwaaien, steeds opnieuw. Tussendoor deed ze exact waar we op zaten te wachten: met een precieze, langzame beweging voelde ze heel precies de gemarkeerde plek. Ze legde een verband tussen de olifant in de spiegel en haar eigen lichaam. Kortom: ze zag zichzelf.
Toen de studie het licht zag, konden kranten niet nalaten lol te maken over het verkiezingsdebacle van de Republikeinse partij (die de olifant als symbool heeft), met cartoons van een gewonde olifant die treurig in de spiegel staart. Maar de grappigste openingszin kwam van de Washington Post: ‘If you’re Happy and you know it, pat your head.’[/wpgpremiumcontent]