Ik was een jaar of zeven toen ik een brief stuurde naar de Donald Duck. Vol verwachting rende ik de zaterdag daarop naar de brievenbus. Ik sloeg het blad open en speurde de brievenrubriek af. Niets. Ook de daaropvolgende weken was mijn brief nergens te bekennen. Hevig teleur­gesteld was ik. Mijn ouders probeerden me op te beuren door uit te leggen dat een heleboel kinderen brieven naar Donald sturen en dat die brieven natuurlijk niet allemaal geplaatst kunnen worden. Het was een schrale troost. Ook andere teleurstellingen bleven lang knagen. Die baan die net aan mijn neus voorbijging, bijvoorbeeld, en de verre reis die op het laatste moment niet doorging.

Oorzaak buiten onszelf

Het verwerken van een teleurstelling is vergelijkbaar met een rouwproces, stelt de Amerikaanse psycholoog David Brandt in zijn boek Is that all there is? ‘Het is geen tastbaar verlies, zoals de dood van een geliefde of de diefstal van een kostbaar bezit. Het is het verlies van iets wat had kunnen zijn, van een verwachting.’

Er zijn persoonsgerelateerde teleurstellingen (je beste vriend komt niet opdagen op je verjaardag) en uitkomstgerelateerde teleurstellingen (die promotie gaat naar je collega), vertelt sociaal-psycholoog Wilco van Dijk van de Vrije Universiteit

in Amsterdam, die promoveerde op deze emotie. Het draait altijd om een positieve verwachting die niet uitkomt. Je hoopt bijvoorbeeld op een relatie met die leuke vrouw, maar zij blijkt verliefd op je beste vriend. Of je denkt dat jouw team de competitie gaat winnen, maar jullie worden in de laatste minuut verslagen. Volgens Van Dijk heb je op het ontstaan van teleurstelling – anders dan van spijt – weinig invloed. ‘Spijt ontstaat doordat je vindt dat je een verkeerde beslissing hebt genomen, bij teleurstelling hadden de omstandigheden anders moeten zijn.’

Na angst en boosheid is teleurstelling de negatieve emotie die we het vaakst ervaren. Dat ontdekten psychologen toen ze mensen drie weken lang een emotiedagboekje lieten bijhouden. Bovendien is het een van de meest intense negatieve gevoelens, liet het onderzoek zien. Geen wonder dus dat we teleurstelling het liefst vermijden. Of er in ieder geval zo goed mogelijk mee willen omgaan.

Onbewuste strategieën

Ons brein heeft zelf al een paar trucs ontwikkeld om teleurstellingen te verzachten, weet psycholoog Van Dijk. Als we een mooie prijs aan onze neus voorbij zien gaan, bedenken we dat de kans om te winnen toch al klein was. We stellen onze verwachtingen na afloop van de teleurstellende gebeurtenis bij. Sterker nog: we vertellen onszelf dat de uitkomst bijna onvermijdelijk was. Van Dijk: ‘Dat noemen we ook wel retroactief pessimisme.’ Een ­andere tactiek van ons brein is de teleurstellende uitkomst minder belangrijk maken. Wie op een safari gaat om wilde dieren te zien, maar geen olifant of giraf tegenkomt, maakt zichzelf achteraf wijs dat het zien van dieren eigenlijk helemaal niet zo belangrijk was. Nee, genieten van een tocht door de wildernis, daar ging het om.

Een minder nobele strategie die ons brein vaak vanzelf toepast: we vergelijken onszelf met iemand die er nog slechter aan toe is. Als u teleurgesteld bent omdat uw partner niet aan uw trouwdag heeft gedacht, denkt u al snel aan de echtgenoot van uw vriendin die niet alleen hun trouwdag, maar ook haar verjaardag vergat. En als het de eerste dagen op uw vakantiebestemming heeft geregend, troost u uzelf door te denken dat u ook de héle vakantie in uw regenpak had kunnen rondlopen. Ons brein is er dus op toegerust om met teleurstellingen om te gaan. Maar wat als we desondanks keer op keer diep teleurgesteld zijn? In ons werk, onze vrienden, onze partner?

Levenswensen

Bent u dikwijls teleurgesteld, neem dan uw verwachtingen eens kritisch onder de loep, adviseert Brandt. Zijn die niet te hooggespannen? Volgens de Amerikaanse psycholoog zit in iedere verwachting naast een ‘kansdeel’ namelijk een ‘wensdeel’ besloten. Hij geeft als voorbeeld: ‘Een statisticus zou zeggen: “Rekening houdend met alle factoren, is er een kans van vijftien procent dat mijn echtgenoot en ik vanavond seks hebben. Die kans is zo klein dat ik er niet op reken dat het gebeurt.”’ Maar omdat we mensen zijn, maken we de kansberekening met een roze bril op. ‘We denken: “Ik heb wel zin om te vrijen. Ik weet dat Fred misschien geen zin heeft, maar hij draait wel bij.”’ Probeer daarom voor een realistischer verwachting te ontdekken hoe groot het wensdeel in uw verwachting is.

Vraag uzelf ook af welke wensen er achter uw verwachtingen verscholen zitten. Volgens Brandt komen sommige teleurstellingen namelijk voort uit onvervulde ‘levenswensen’. Levenswensen hebben volgens Brandt een illusionair karakter – u wilt dat het leven op een bepaalde manier in elkaar zit. ‘Het zijn zaken uit sprookjes en dromen, die geen werkelijkheid kunnen worden.’

Stel dat u teleurgesteld bent omdat uw partner en u zo weinig gemeenschappelijke interesses hebben. In het begin van uw relatie maakte het weinig uit, maar nu begint het te knagen. Achter deze teleurstelling zit volgens Brandt de wens dat uw relatie weer zo is als toen u elkaar net ontmoette. De onderliggende levenswens zou kunnen zijn dat liefde alleen genoeg is om een relatie in stand te houden. Andere voorbeelden van levenswensen zijn dat het leven eerlijk zou moeten zijn of dat iedereen u aardig moet vinden. Wie dergelijke onrealistische levenswensen weet te herkennen, zal volgens Brandt minder last hebben van teleurstellingen.

Mislukt avontuur

Ook al te specifieke verwachtingen koesteren, is vragen om teleurstelling. In zijn boek Is that all there is? schrijft psycholoog Brandt over een fietstocht die hij met een vriend maakte door Europa. Beide mannen hebben een schema uitgedacht voor hun reis, maar onderweg gooit een staking van een luchtvaartmaatschappij roet in het eten. Brandt is verschrikkelijk teleurgesteld omdat zijn plannen in het water vallen. De vriend is daarentegen opgewekt als altijd. Als Brandt hem vraagt waarom hij in zo’n goede stemming is, vertelt de vriend dat hij verwachtte ‘een avontuur te beleven’, niet dat hij de Eiffeltoren zou bezoeken op dag zes en de Big Ben op dag tien. En aan die algemene verwachting van avontuur wordt voldaan. Wie teleurstelling wil voorkomen, doet er dan ook goed aan om te specifieke en rigide verwachtingen te vermijden.

Sociaal-psychologisch onderzoek ondersteunt Brandts advies. Studenten zijn bijvoorbeeld minder teleurgesteld als ze verwachten dat ze ‘het goed doen’ tijdens hun studie, dan wanneer ze denken hun propedeuse af te ronden met allemaal achten.

Onderzoek van Eric van Dijk van de Universiteit Leiden en Marcel Zeelenberg van de Universiteit Tilburg laat hetzelfde zien: tijdens een experiment voelden proefpersonen zich minder teleurgesteld als ze niet precies wisten welke prijs er aan hun neus voorbij was gegaan (een diner of een cd), dan wanneer ze wel over die kennis beschikten.

Vraag u tot slot af of uw verwachtingen niet te absoluut zijn, adviseert Brandt. Verwacht bijvoorbeeld niet dat iedere keer dat u seks hebt, de vonken ervanaf vliegen. Of dat uw werk altijd uitdagend is. Wie dit soort absolute verwachtingen koestert, zal hoe dan ook het deksel op de neus krijgen.

Hoop doet leven

Verwachtingen bewust naar beneden bijstellen is een goede tactiek om teleurstelling te voorkomen, vertelt psycholoog Van Dijk. Wie weinig verwacht, is immers ook niet teleurgesteld als het resultaat tegenvalt. Maar aan deze strategie kleeft een belangrijk nadeel. Van Dijk: ‘Positieve verwachtingen motiveren ons. Als je nergens op hoopt, waarom zou je er dan nog je best voor doen?’ Daarom kunt u uw verwachtingen beter pas bijstellen als u geen invloed meer hebt op het eindresultaat. In die spannende week na het sollicitatiegesprek bijvoorbeeld, maar niet voordat u het gesprek ingaat.

Uit een onderzoek van Van Dijk blijkt dat mensen verschillen in de mate waarin ze hun verwachtingen naar beneden bijstellen om zich tegen teleurstelling in te dekken. ‘Het zijn vooral mensen met weinig zelfvertrouwen die dit al redelijk snel doen. Je kent ze wel, die klasgenoten die al vóór een examen roepen dat ze het heel slecht gaan maken en vervolgens een negen halen.’ Volgens Van Dijk komt dit doordat mensen met weinig zelfvertrouwen een geringere buffer hebben om met teleurstelling om te gaan.

Crises per levensfase

Veel teleurstellingen kunnen we verzachten door bewust minder hoge ambities te koesteren. Maar sommige teleurstellingen maken deel uit van de levensfase waarin we zitten, en zijn daardoor volgens Brandt onvermijdelijk. ‘Als we ouder worden, worden steeds meer van onze dromen en wensen ingehaald door onze ervaringen.’ Per levensfase somt Brandt een aantal teleurstellingen op die we voor de kiezen krijgen. Vrienden die niet loyaal zijn of onbeantwoorde liefdes, zijn bijvoorbeeld teleurstellingen die zich in de tienertijd aandienen. Verder is er voor veel pubers de ‘teleurstelling in hun nieuwe fysieke zelf’. ‘Je piekert over je lengte, je gewicht, je cupmaat, je geslachtsdeel…’

En wat te denken van de midlifecrisis? Wie in deze levensfase belandt, heeft vaak een partner, een huis, een baan, kinderen. Brandt: ‘We zijn klaar met de voorbereidingen, het is tijd om te gaan leven. Maar dan komen herhaling en monotonie om de hoek kijken. Elke dag lijkt op de vorige. We zijn teleurgesteld in het leven, vragen ons af of dit alles is.’

Wie zijn midlifecrisis weet te overwinnen, is nog niet klaar met het verwerken van teleurstellingen. Op je vijftigste zie je volgens Brandt bijvoorbeeld hoe jongere collega’s promotie krijgen, terwijl jij op hetzelfde niveau blijft hangen. En in de laatste levensfase besef je misschien dat je niet alles hebt gedaan wat je wilde. En dat het nu te laat is om daar nog verandering in te brengen.

Positieve kanten

Gelukkig kunnen we ook leren van onze teleurstellingen. Het is volgens de deskundigen daarom helemaal niet erg dat we deze vervelende emotie niet altijd kunnen vermijden. Van Dijk: ‘Teleurstelling helpt ons om realistische doelen te stellen.’ Zowel Brandt als Van Dijk denkt dat we tegenwoordig steeds vaker teleurgesteld zijn. Brandt: ‘We verwachten meer, wensen meer, dromen meer.’ De belangrijkste les van teleurstelling is dan ook dat je niet altijd kunt krijgen wat je wilt, stelt Brandt. ‘Dat we verwachten een goede relatie te hebben of een goed­betaalde baan, betekent niet dat we er recht op hebben. Wel hebben we het recht om ernaar te streven.’ Verder leren we door teleurstellende ervaringen omgaan met verlies en ervaren we dat we best opgewassen zijn tegen tegenslag.

De beste manier om met teleurstelling om te gaan, is volgens psycholoog Van Dijk dan ook om naar de positieve kanten van de situatie te kijken. ‘Misschien ben je teleurgesteld in je huwelijk, maar geniet je wel van die prachtige kinderen die het heeft voortgebracht. We noemen dat ook wel de silver lining-strategie. Je gaat op zoek naar het lichte randje achter de donkere wolken. En je kijkt naar wat je van de situatie hebt geleerd, voor een volgende keer.’ n

Oefening: leren van een teleurstelling

1. Schrijf de drie belangrijkste teleurstellingen uit uw leven op.

2. Ga bij iedere teleurstelling op zoek naar uw onderliggende verwachtingen. Vraag uzelf af waarin u nu precies teleur­gesteld bent. Wat had u verwacht dat er zou gebeuren?

3. Kijk naar het patroon van uw verwachtingen. Bent u misschien steeds in dezelfde zaken teleurgesteld, bijvoorbeeld in de behulpzaamheid van uw familieleden? Wat zegt dit over u?

4. Onderzoek hoe realistisch uw verwachtingen zijn. We vergeten dikwijls onderscheid te maken tussen het ‘kansdeel’ en het ‘wensdeel’ van een verwachting, zegt de Amerikaanse psycholoog David Brandt. De kans om de loterij te winnen is bijvoorbeeld minuscuul, maar we schatten onze kansen hoger in omdat we wíllen winnen. Hoe groot is het kansdeel in uw verwachtingen, en hoe groot het wensdeel?

5. Kijk of u dieper liggende ‘levenswensen’ kunt ontdekken achter uw verwachtingen. Verwacht u dat uw ouders en uw partner goed met elkaar kunnen opschieten, dan zit daar volgens Brandt de wens achter dat iedereen die belangrijk voor u is, elkaar aardig vindt. Op een dieper niveau is het wellicht een onrealistisch verlangen naar een wereld zonder conflicten. ?Andere dieper liggende verlangens zijn bijvoorbeeld dat het leven eerlijk is, dat u perfect bent of dat alles altijd bij het oude blijft.

6. Bedenk wat u zelf zou kunnen ondernemen om uw verwachtingen uit te laten komen. Als uw partner nooit met u uit wil, zou u met een vriend op stap kunnen gaan. Hebt u nog geen actie ondernomen, vraag u dan af waarom niet.

Bron: Is that all there is?, David Brandt

Meer lezen

– Is that all there is? Balancing expectation and disappointment in your life, David Brandt, Impact Publishers, $ 15,95[/wpgpremiumcontent]