Onrustige slapers

Lucas (49) mag graag kokkerellen in zijn slaap. Hij staat op, zet een pannetje op het vuur en bakt een ei. Of een biefstuk, net hoe het uitkomt. Daarbij drinkt hij graag een glas verse jus en als toetje eet hij een half pak koekjes.

’s Ochtends kan hij zich van deze nachtelijke schranspartijen niets herinneren. Lucas: ‘Bijna iedere ochtend als ik beneden kom, weet ik dat het weer raak was die nacht. Dan ligt de keuken vol met zooi, want aan opruimen doe ik kennelijk niet ’s nachts. Mijn vrouw verstopt de koekjes wel eens, maar in mijn slaap ben ik meestal slim genoeg om ze toch te vinden. En als dat niet lukt, eet ik een handje hagelslag of een lepel jam.’

Zo’n 2,5 procent van de volwassenen leidt net als Lucas een bedrijvig slaapleven. Hun activiteiten zijn meestal vrij onschuldig: ze geven plantjes water, kijken televisie, dekken alvast de tafel of nemen een douche. Toch kan ook dit huis-tuin-en-keukengedrag leiden tot vreemde taferelen. Eva (24) dacht bijvoorbeeld in haar slaap naar de wc te gaan, maar nam de verkeerde deur. Vervolgens werd ze, in alleen een onderbroek, op straat wakker. Eva: ‘Het was behoorlijk ­gênant. Verwarrend ook. In

eerste instantie ­begreep ik niet eens wat er aan de hand was. Pas na een paar minuten realiseerde ik me dat ik had lopen slaapwandelen. Gezien mijn kleding, of liever gezegd het ontbreken daarvan, was aanbellen bij de buurman geen optie. De overbuurvrouw dan maar. Gelukkig deed ze open. Ik wist niet hoe snel ik met de reservesleutel naar huis moest sprinten. Ik heb haar nog ­wekenlang gemeden na dit avontuur.’

Ook de Britse Times maakte deze zomer ­melding van een opmerkelijk slaapwandelgeval. Een meisje van 15 jaar beklom al slapend een trap, althans: dat dacht ze. In werkelijkheid was het geen trap, maar een 35 meter hoge hijskraan. De brandweer moest eraan te pas komen om het meisje te bevrijden.

En dan zijn er ook nog slaapwandelaars die zich plotseling agressief gaan gedragen tijdens hun nachtelijke escapades. Gruwelijk is het verhaal van de Amerikaanse Ken Parks. Hij reed al slapend naar het huis van zijn schoonouders, 20 kilometer verderop. Eenmaal binnen stak hij zijn schoonmoeder dood en wurgde hij zijn schoonvader. Die overleefde de aanslag, maar raakte wel in coma. Toen de zaak twee jaar later voor de rechter kwam, werd Parks vrijgesproken: hij was immers niet bij bewustzijn tijdens zijn gruweldaad, en dus ook niet verantwoordelijk voor zijn gedrag.

Geen droomfase

Hoe kan het dat de een netjes blijft liggen en de ander op avontuur gaat? En waarom veranderen sommige mensen slapend in brute moordenaars? Je zou denken dat slaapwandelaars doen wat ze dromen, maar dat is niet zo: we zijn namelijk verlamd gedurende de droomfase van onze slaap. Tijdens de rem-slaap is er een soort beveiligingssysteem actief dat voorkomt dat motorische signalen vanuit het brein doorgegeven worden aan de spieren. Vandaar ook het bekende gevoel dat je niet kunt wegrennen in je droom: dat lijkt niet zo, maar dat is zo.

Waar dromen een periode is van grote geestelijke activiteit en een lage lichamelijke activiteit (slaapverlamming), zie je bij slaapwandelen juist het omgekeerde: nauwelijks mentale activiteit, gecombineerd met een ‘wakker’ lichaam. Victor Spoormaker, slaaponderzoeker aan de Universiteit Utrecht: ‘Slaapwandelen ontstaat in de slow wave sleep of diepe slaap. In deze fase werken de hersenen erg langzaam en reageren we nauwelijks op prikkels van buitenaf. Om onbekende redenen wordt bij slaapwandelaars het hersengedeelte actief dat voorgeprogrammeerde bewegingen regelt, zonder dat de slaper wakker wordt. Slaapwandelaars zijn dus mentaal nog ver weg, maar lichamelijk druk in de weer. Op de automatische piloot doen ze dingen die ze normaal overdag ook doen: veters strikken, traplopen of tandenpoetsen. De slow wave sleep is kenmerkend voor het begin van de nacht. Vandaar dat bijna alle slaapwandelarij plaatsvindt ongeveer een half uur nadat de persoon in slaap valt.’

Nachtangst

Slaapwandelen (somnabulisme) is dus een vorm van geautomatiseerd gedrag. Het is dan ook niet zo gek dat de meest populaire slaapactiviteiten vrij banaal zijn en zich in en om het huis afspelen. Maar dat verklaart nog niet waarom sommige mensen ’s nachts ineens veranderen in misdadigers: iemand vermoorden is toch niet bepaald routine voor de meesten.

Spoormaker: ‘Ik geloof inderdaad niet zo in ingewikkelde slaapwandelsessies van een halfuur die uiteindelijk uitmonden in een bloedbad. Daar is dat gedrag veel te complex voor. Wél weet ik dat mensen nachtelijke paniekaanvallen kunnen krijgen met een dramatische afloop. Zo ken ik een Vietnamveteraan die panisch wakker werd en dacht dat hij weer in de bush stond. Hij zag zijn vrouw aan voor de vijand, en schoot haar dood met het jachtgeweer dat onder zijn bed lag. Het lijkt me waarschijnlijker dat Ken Parks zijn schoonouders vermoordde tijdens een paniekaanval dan tijdens een slaapwandelsessie.’

De nachtelijke paniekaanvallen waar de oorlogs­veteraan en wellicht ook Ken Parks last van hadden, worden ook wel ‘pavor nocturnus’ genoemd. Net als slaapwandelen ontstaat een pavor nocturnus niet tijdens een droom, maar in de diepe slaap. Mensen die eraan lijden, worden plotseling wakker met een paniekerige schreeuw en zijn vreselijk verward. Anders dan bij een nachtmerrie (wél een droom) realiseren slachtoffers van een pavor nocturnus zich niet dat er eigenlijk niets aan de hand is en dat ze gewoon in bed liggen. Ze zien hun partner vaak niet staan of denken bijvoorbeeld dat het een indringer is. Die periode van desoriëntatie kan wel tien minuten tot een halfuur duren.

Wakker maken heeft tijdens zo’n angstepisode maar ook tijdens slaapwandelen geen zin. Dat komt doordat beide nachtelijke oplevingen gestuurd worden vanuit lagere hersengebieden. Hogere corticale functies, zoals het herkennen van gezichten of stemmen, zijn nog uitgeschakeld. De ogen en oren werken wel, maar binnen­komende informatie dringt niet tot de slaper door. Ook de hormoonhuishouding en het pijncentrum in het brein zijn nog in diepe slaap. Vandaar dat nachtbrakers zich flink kunnen verwonden zonder het te merken. Dan worden ze de volgende dag wakker met blauwe plekken – of erger.

De onmogelijkheid om contact te maken en het agressieve karakter van nachtelijke avonturen kunnen erg frustrerend zijn voor partners en huisgenoten. Marie-Francine (42): ‘Zowel mijn man als mijn zoon hebben last van nachtelijke angstaanvallen. Vreselijk is dat. Ze zijn hysterisch en het lukt niet om ze te troosten. Vaak werkt dat zelfs averechts. Dan duwen ze me van zich af en slaan me soms zelfs. Het enige wat ik kan doen, is wachten en opletten dat ze zichzelf niet verwonden.’

Elektroden plakken

Mensen die zichzelf of anderen al slapend in gevaar brengen of bij wie slaapwandelen sociaal onwenselijke situaties oplevert, kunnen terecht bij verschillende slaapcentra. Hier wordt onderzocht welk slaapprobleem iemand heeft en wat er eventueel aan te doen is. In theorie is dat eenvoudig: je kunt iemand beplakken met elek­troden om de hersenactiviteit, spierspanning, hartslag en ademhaling te meten, je maakt infra­rood-opnamen op video en je hebt het slaap­patroon zo in beeld. Het probleem is alleen dat het erg moeilijk is om normaal slaapgedrag te ‘vangen’. Caroline Kluft, biopsycholoog bij het Centrum voor Slaap- en Waakstoornissen in Den Haag: ‘Het gebeurt bijna nooit dat mensen in een laboratoriumsetting gekke dingen doen in hun slaap. In principe slapen ze in een gewoon bed in, en zijn er geen laboranten aanwezig in de kamer. Maar het is minder vertrouwd en veilig dan thuis, en kennelijk werkt dat door in je slaap. Het liefst laten we mensen daarom thuis slapen. Maar zelfs dan slapen ze door al die elektroden en de spanning van het onderzoek anders dan normaal, dus moet je dat een paar nachten achtereen doen.’

Pavor nocturnus en slaapwandelen treden vaker op als iemand gestrest is of slaaptekort heeft. In het belang van het slaaponderzoek zou het dan ook handig zijn om iemand van tevoren een aantal nachten te laten doorhalen. Kluft: ‘Uit onderzoeksoogpunt wel, ja, maar ik vrees dat dat niet door de ethische commissie komt. In de Verenigde Staten gebeurt het wel eens bij forensische gevallen als Ken Parks. Dan is het namelijk belangrijk om te weten of iemand écht een slaapprobleem heeft, of dat hij maar doet alsof. Maar hier in Nederland komt dat eigenlijk nooit voor.’

En als uit onderzoek blijkt dat iemand inderdaad slaapwandelt of last heeft van nachtelijke paniekaanvallen, wat dan? Er zijn medicijnen die diepe slaap onderdrukken. Dat leidt tot minder nachtelijke activiteit, maar een nadeel is wel dat de gebruikers hun breinbatterij niet meer goed kunnen opladen. Tijdens de slow wave sleep worden namelijk nogal wat herstelwerkzaamheden uitgevoerd in onze hersenen. Eiwitten die we overdag verbruiken, worden ’s nachts weer aangevuld en zenuwverbindingen worden versterkt. Alleen de ‘ernstigste gevallen’ krijgen daarom medicijnen voorgeschreven; de rest moet het doen met adviezen gericht op het voorkomen van problemen (zie kader).

De grootste nachtbrakers zijn kinderen. Bij kinderen komen slaapactiviteiten veel vaker voor dan bij volwassenen: zo’n 15 procent van de jeugd gaat regelmatig aan de wandel. Overigens zijn er wel verschillen tussen jonge en oude slaap­wandelaars. Zo bewegen slaapwandelende kinderen vaak langzaam en niet doelgericht. Ze lopen meestal maar wat doelloos rond, en kunnen makkelijk terug naar bed worden gedirigeerd. Volwassen slaapwandelaars bewegen meestal juist snel, impulsief en doelgericht. Wakker ­maken is moeilijk en stuit vaak op onverwacht heftig verzet. De meeste kinderen groeien rond hun twaalfde over het slaapwandelen heen. Een enkeling niet – dat worden dan de volwassen nachtbrakers. Vermoedelijk spelen erfelijke factoren daarbij een rol: er zijn families waar ze elkaar ’s nachts al slapend tegenkomen.

Eveline (23) raakte al slaapwandelend zo in paniek dat ze de alarmcentrale belde.

‘Het was een paar jaar geleden, met Oud en Nieuw, dus ik had wat gedronken en ging laat naar bed. Om een uur of vier werd ik “wakker” en zag ik een silhouet van een man mijn kamer binnenkomen. Ik was bang en ging met dekbed en al naar beneden. Ik was ervan overtuigd dat mijn moeder en stiefvader daar zouden zitten. Dat was niet zo, en op dat moment ging ook nog het huisalarm af. Ik raakte in paniek en belde 112. Ik vertelde dat er een vreemde man in huis was en dat mijn moeder en stiefvader weg waren gegaan zonder een briefje achter te laten. Pas in dat gesprek met die agent werd ik “echt” wakker. Met de politieman nog aan de lijn liep ik naar boven. Daar lag mijn moeder vredig te slapen naast haar partner. En van de indringer was geen spoor te bekennen.

Suzanna (27) is een nachtelijk gezelligheidsdier Ze verzamelt spulletjes, kijkt tv en kletst wat af.

‘Ik kan me er nooit iets van herinneren maar ik schijn nogal actief te zijn in mijn slaap. Ik doe vooral knusse dingen. Ik scharrel bijvoorbeeld rond in mijn kamer en zoek dingen bij elkaar die ik bij me in bed leg. Dan word ik wakker met pennen, papieren en allerlei andere zaken onder mijn kussen. Ook kijk ik gezellig televisie op de bank. Niet dat ik iets meekrijg van de programma’s, maar toch. Ik zit daar wel.

Laatst was ik met een vriendin op vakantie. Toen heb ik de nacht voor ons vertrek haar hele koffer uitgepak. Kon zij de volgende ochtend als een gek haar spullen weer in haar tas proppen. Naast slaapwandelen doe ik ook aan slaappraten. Ik voer soms hele gesprekken. Mijn vriend probeert wel eens te onthouden wat ik allemaal uitkraam, maar er is meestal geen touw aan vast te knopen.’

Tips voor slaapwandelaars

– Gebruik geen alcohol of drugs, dan slaapt u rustiger

– Pavor nocturnus en slaapwandelen komen vaker voor bij stress of slaaptekort. Voorkom vermoeidheid door iedere dag op (dezelfde) tijd naar bed te gaan, en probeer overmatige spanning te vermijden

– Als de problemen zich elke nacht op hetzelfde tijdstip voordoen, vraag dan iemand om u een halfuur eerder even wakker te maken voor een kort praatje. Hierdoor wordt de slaapcyclus doorbroken en is de kans kleiner dat u later actief wordt. Deze methode werkt ook goed bij kinderen met regelmatig terugkerende nachtangst.

– Vergrendel ramen en deuren, en geef de sleutels aan uw partner. Zo kunnen slaapwandelaars niet de straat op dwalen. Voor slaapwandelende kinderen is een traphekje handig.

– Heeft u last van paniekaanvallen, dek dan de hoeken van het nachtkastje af om te voorkomen dat u zich verwondt.