Misbruik verdringen is onmogelijk

Sommige mensen kunnen haar bloed wel drinken, maar Loftus weet dat ze onschuldige mensen uit de cel heeft gered. ‘Dat geeft me veel voldoening.’

‘Ik herinner me hoe we landden terwijl we door sluipschutters onder vuur werden genomen. Er had een welkomstceremonie moeten zijn, maar in plaats daarvan renden we ­met gebogen hoofden naar onze wagens.’ 

Tijdens de race om de presidentskandidatuur stelde Hillary Clinton haar bezoek aan Bosnië een stuk dramatischer voor dan het in 1996 in werkelijkheid was geweest. Indertijd schudde een glimlachende Hillary een achtjarig Bosnisch meisje de hand; van een kogelregen was geen sprake. Loog Clinton om haar ervaring als politica aan te dikken? Of namen haar herinneringen een loopje met haar?

De Amerikaanse geheugendeskundige Elizabeth Loftus (63) denkt het laatste. Loftus, in Nederland voor een congres aan de Universiteit Maastricht, doet al jaren onderzoek naar de imperfectie van ons geheugen. Want dat werkt niet als een videorecorder die een gebeurtenis opneemt en later weer nauwkeurig afspeelt. Informatie die we achteraf krijgen, kan onze herinneringen vervormen.

Loftus heeft een indrukwekkende staat van dienst. Zo publiceerde ze honderden wetenschappelijke artikelen en is ze de eerste vrouw op de ranglijst van de honderd invloedrijkste psychologen van de twintigste eeuw. Ook trad ze op als expert in talloze rechtszaken, waaronder die tegen Michael Jackson, O.J. Simpson en seriemoordenaar Ted Bundy. Wanneer ze van plan is om te stoppen? Om die vraag moet ze glimlachen: ‘Ik ga door tot ik erbij neerval.’

Wel of geen glasscherven?
In het begin van haar carrière hield Loftus zich voornamelijk bezig met de betrouwbaarheid van ooggetuigenverklaringen. In een klassiek geworden experiment liet ze proefpersonen filmpjes zien van een botsing van twee auto’s. Ze ontdekte dat mensen de snelheid van de auto’s hoger inschatten als ze hun vroeg hoe hard die reden toen ze tegen elkaar ‘beukten’, dan wanneer ze vroeg wat hun snelheid was toen ze elkaar ‘raakten’. Ook herinnerden proefpersonen zich in het eerste geval vaker gebroken glas op de plek van het ongeval, hoewel dat er niet lag.

Vanwege haar expertise raadpleegden advocaten Loftus geregeld bij rechtszaken waarin ooggetuigen­verklaringen een grote rol speelden, zoals bij de identificatie van daders of bij verkeersongelukken. Maar op een dag in 1990 rinkelde haar telefoon en nam haar carrière een wending. De advocaat van George Franklin vroeg haar om hulp. Franklins dochter beschuldigde hem er twintig jaar na dato van dat hij haar beste vriendinnetje had verkracht en vermoord. Er was verder geen bewijs, alleen de verdrongen herinnering van de dochter die tijdens therapie weer was komen bovendrijven. Loftus: ‘In navolging van Freud nam men aan dat je traumatische herinneringen kunt verdringen. Ik vroeg me af wat eigenlijk de wetenschappelijke onderbouwing was van dat idee. Ik kon het nauwelijks geloven, maar daar bleek dus helemaal geen bewijs voor te zijn.’

Ondanks Loftus’ getuigenis over de kwetsbaarheid van het geheugen werd Franklin veroordeeld. Maar haar interesse was gewekt. Franklin was namelijk niet de enige die achter de tralies belandde op basis van herinneringen die tijdens therapie waren hervonden. Er waren veel méér vrouwen die hun familieleden plotseling voor het gerecht sleepten wegens seksueel en zelfs satanisch misbruik. ‘Tot dan toe had ik aangetoond dat je in de herinnering van mensen stopborden in voorrangsborden kunt veranderen,’ vertelt Loftus. ‘Nu moest ik bewijzen dat je iemand compleet valse herinneringen kunt inprenten.’

Met andere woorden: zou het kunnen dat therapeuten deze herinneringen aan misbruik – al dan niet opzettelijk – creëerden? Loftus legt uit hoe dat in zijn werk zou kunnen gaan. ‘Stel dat iemand met een depressie of een eetstoornis bij een therapeut komt. Dan zou die kunnen zeggen: “Veel mensen met deze symptomen zijn als kind misbruikt. Is dat jou ook overkomen? Je herinnert het je niet? Dat is heel normaal, veel mensen verdringen misbruik. Waarom probeer je je niet te herinneren hoe het gebeurd zou kúnnen zijn?”’

Verdwaald in het winkelcentrum
Omdat het ethisch onverantwoord is herinneringen aan seksueel misbruik te creëren, begon Loftus met haar ‘lost in the mall’-onderzoek. Hierbij vertelde ze proefpersonen dat ze van familieleden had gehoord dat ze ooit verdwaald waren geweest in het winkelcentrum. Ongeveer een kwart kon zich de gebeurtenis opeens herinneren. Andere onderzoeken volgden, zowel door Loftus als door collega’s, en daarmee ook de wetenschappelijke kritiek. Was het niet zo, vroeg men zich af, dat Loftus herinneringen naar boven bracht aan zaken die écht waren gebeurd en die de proefpersonen waren vergeten? Om dat uit te sluiten probeerde de psychologe onmogelijke herinneringen in te planten. Zo liet ze proefpersonen geloven dat ze Bugs Bunny in Disneyland hadden ontmoet. Een onmogelijkheid, omdat het konijn een Warner Bros-figuur is. Maar sommige proefpersonen herinnerden zich zelfs dat ze Bugs de hand hadden geschud of geknuffeld.

Haar recentere onderzoek buigt zich over de vraag welke consequenties valse herinneringen hebben. Hebben ze invloed op ons gedrag? Loftus: ‘We weten uit de praktijk dat dat zo is; mensen klagen hun ouders aan wegens misbruik. Maar dat moeten we testen in een laboratoriumsituatie.’ Daarom lieten Loftus en haar collega’s proefpersonen geloven dat die ooit als kind ziek waren geworden van bepaald voedsel, zoals een hardgekookt ei of een augurk. Meer dan een kwart van de proefpersonen geloofde de valse feedback. Het gevolg? Ze bleken minder geneigd eieren of augurken te eten tijdens een barbecue die stond gepland.

Maar zijn ontmoetingen met Bugs Bunny en voedselvergiftigingen wel vergelijkbaar met seksueel misbruik? Nee, zeggen sommige critici: zo’n traumatische gebeurtenis is van een heel andere orde. Loftus werpt tegen: ‘We hebben herinneringen weten in te prenten die erg pijnlijk en bizar zijn, zoals een aanval door een dier of een zwaar ongeluk.’ Ze gaat zo ver als ethisch mogelijk is, om de ernst van een situatie te laten lijken op die van seksueel misbruik.

Getuige in incestzaken
Dat het mogelijk is om misbruik te verdringen, gelooft Loftus niet. ‘Het is zeker mogelijk om een poosje ergens niet aan te denken en er daar dan later aan herinnerd te worden, ook bij nare dingen,’ zegt ze stellig. ‘Maar als het zou bestaan, zou repressie iets zijn dat te extreem is om te worden verklaard door gewoon vergeten en herinneren. Laat mij het bewijs maar zien dat het mogelijk is ernstig te worden misbruikt en daar nadien helemaal niets meer van af te weten. En dat je die herinnering jaren later opeens weer betrouwbaar kunt terughalen. Ik geloof niet dat dat bewijs er is, dus ik vind niet dat je mensen op basis daarvan in de gevangenis moet gooien.’

Loftus getuigde in veel incestzaken. Is ze weleens bang dat ze het bij het verkeerde eind heeft? ‘Het is me in elk geval nog nooit overkomen dat iemand op basis van mijn getuigenis is vrijgesproken en daarna alsnog een misdrijf heeft gepleegd. Bovendien, ik zeg niet of iemands herinnering echt is of niet. Ik presenteer de wetenschappelijke informatie: áls deze herinnering niet echt is, waar komt ze dan vandaan? Ik kijk hoe het zou kunnen dat mensen van geen enkele herinnering zijn terechtgekomen bij herinneringen aan jarenlang misbruik. Wat is er in de tussentijd gebeurd?’ Loftus onderzoekt dan de details van de therapie, welke procedures er zijn gebruikt, welke boeken er zijn gelezen en wat er in groepstherapie is gebeurd. ‘Andere experts in zo’n rechtszaak zeggen soms: het moet wel waar zijn, want ze vertelt het met zoveel emotie. Maar valse herinneringen kunnen net zo emotioneel zijn als echte.’

De zaak die haar het meest is bijgebleven, is die van Gary Romona. Zijn dochter Holly beschuldigde hem van jarenlang seksueel misbruik, inclusief gedwongen seks met hun hond. Loftus zucht: ‘Al die gezinnen die hieraan kapotgaan… Gary Ramona raakte door de beschuldigingen alles kwijt, zijn gezin, zijn baan. Uiteindelijk klaagde hij de therapeut van zijn dochter aan voor het inplanten van valse herinneringen. Hij kreeg een half miljoen dollar schadevergoeding, maar is nog steeds vervreemd van zijn gezin.’

Persoonlijke beveiliging
Loftus’ werk roept vaak heftige reacties op. Soms ontvangt ze zelfs regelrechte bedreigingen. ‘Laatst kreeg ik nog een e-mail van een advocaat waarin stond dat ik een leugenachtig kutwijf was. Mijn adres staat al niet meer in het telefoonboek.’ Een Amerikaanse universiteit huurde, toen ze een aantal jaar geleden een lezing kwam geven, zelfs bewakers in burger in. ‘Ze waren bezorgd om mijn veiligheid.’

Over de vraag of dat alles het waard is, hoeft ze geen moment na te denken. ‘Zeker,’ verzucht ze. ‘Het hoort er nu eenmaal bij als je met een omstreden onderwerp, zoals seksueel misbruik, bezig bent. Maar ik haal er veel voldoening uit om onschuldige mensen te helpen. Dat is mijn motivatie. Ik heb een map met bedankbrieven. Ik noem het mijn when I am blue file, want ik kijk erin als ik me rot voel.’

Niet alleen de reacties vertellen Loftus hoe gevoelig haar onderzoeksmaterie is; ze weet het ook uit persoonlijke ervaring. Haar geheugen werd eveneens beïnvloed door anderen. Ze lacht en zegt: ‘Mijn collega’s hebben weleens geprobeerd om me te laten geloven dat een bepaalde vrouw steeds dezelfde jurk droeg naar feestjes. Ik geloofde het en dacht: waarom niet, het is een mooie jurk.’ Dan, serieus: ‘Mijn moeder verdronk in het zwembad toen ik veertien was. Jaren later, tijdens een familiereünie, vertelde een familielid me dat niet mijn tante maar ikzelf het lichaam had gevonden. Ik zei dat dat niet waar was, maar het begon toch te knagen. Was ik het vergeten? Ik kon me bijna voorstellen hoe het eruitzag. Toen belde dat familielid dat het een vergissing was. Ik weet dus wat het is om jezelf iets aan te praten.’ Ze wil maar zeggen: niemand is immuun voor valse herinneringen. Hillary Clinton niet, en ook zijzelf niet.

Extra: over Elizabeth Loftus (1944)

Opleiding
Bachelor wiskunde en psychologie, University of California, 1966 Master psychologie, Stanford University, 1967

Carrière
Elizabeth Loftus is distinguished professor aan de University of California. Daarvoor gaf ze 29 jaar lang les aan de University of Washington en promoveerde ze aan Stanford University. Ze was voorzitter van een aantal psychologenorganisaties en publiceerde twintig boeken en ruim vierhonderd wetenschappelijke artikelen. In september ontvangt ze in Oslo haar zesde eredoctoraat. Loftus kreeg veel prijzen en waardering voor haar onderzoek, onder meer van vooraanstaande Amerikaanse wetenschappelijke instituten.

Onderzoeksgebied
Loftus’ werk richt zich op geheugen, ooggetuigenverklaringen en rechtbankprocedures.