Einstein: ‘Niet alles wat belangrijk is, kan gemeten worden en niet alles wat gemeten kan worden, is belangrijk.’

Het gebruik van psychologische tests is de laatste jaren flink toegenomen. Op de basisschool worden de vorderingen van kinderen tegenwoordig jaarlijks bijgehouden en ook op de werkvloer is steeds meer aandacht voor loopbaanbegeleiding met behulp van tests. De afgelopen jaren steeg de omzet van Swets Test Publishers zelfs met zo’n veertig procent. Swets-consultant Maria van Boekelen: ‘De behoefte aan objectieve maatstaven is toegenomen in de maatschappij; meten is weten. In alle lagen van het bedrijf worden mensen tegenwoordig getest, en niet alleen meer aan de top.’ Ook Henny Uiterwijk, projectleider bij het Cito (zie kader 1), ziet een toename in testgebruik. ‘We hebben de laatste jaren meer aandacht gekregen voor verschillen tussen kinderen. Ouders zijn zich ook meer met het onderwijs gaan bemoeien, waardoor de school meer verantwoording moet afleggen.’

Volgende maand verschijnt de nieuwe editie van Documen tatie van Tests en Testresearch in Nederland (zie kader 2). In dit handboek worden 450 psychologische tests geëvalueerd, terwijl dit er in de oude versie uit 1992 378 waren. Het handboek is samengesteld door de Commissie Testaangelegenheden (cotan), onderdeel van het Nederlands Instituut van Psycho

logen (nip). Van de beroemde Rorschach test tot en met de nieuwste persoonlijkheidstest: ze staan er allemaal in. Positief is de beoordeling van de cotan allerminst: meer dan negentig procent van de tests heeft een onvoldoende. Arne Evers, arbeids- en organisatiepsycholoog aan de Universiteit van Amsterdam en lid van de commissie: ‘Zelfs tests die alleen maar voldoendes scoren, hebben geen voorspellende waarde van honderd procent. Bij een voorspelling op basis van een testuitslag kunnen dus altijd fouten worden gemaakt. Maar door goed gebruik te maken van tests, worden er wel minder fouten gemaakt.’

Een keurmerk voor kwaliteit ontbreekt

Wie iets wil weten over de kwaliteit van een test, kan terecht bij het handboek van de cotan, ook wel ‘De Rode Beul’ genoemd, vanwege het grote aantal onvoldoendes die de commissie uitreikt. Maar alhoewel iedereen kosteloos psychologische tests kan voorleggen aan de commissie, zijn lang niet alle tests opgenomen in het handboek. Deels omdat de commissie de aanwas van nieuwe tests niet kan bijbenen, deels ook omdat niet alle testontwikkelaars hun tests ter beoordeling opsturen. Nadeel is verder dat het handboek geen uitsluitsel geeft over de kwaliteit van de tests.

Veel werving- en selectiebureaus ontwikkelen hun eigen testinstrumenten om te voorkomen dat een kandidaat de test al eens ergens anders heeft gemaakt en test wiseness heeft ontwikkeld. Nu zijn de tests van grote bureaus vaak goede instrumenten, maar met name op de markt van werving en selectie zijn nogal wat malafide bedrijfjes actief. Dergelijke bureaus bieden een eigen test aan of een ‘unieke formule’ uit de Verenigde Staten. In een uur tijd kan iedere personeelsfunctionaris het voltallige personeel doorlichten. Reden tot argwaan, want een gerenommeerde testuitgever als Swets Test Publishers verkoopt tests alleen aan bevoegden. Overigens beweert de uitgever dat een negatieve beoordeling van de cotan de verkoopcijfers van een test niet beïnvloedt.

Vorig jaar liet fnv Bondgenoten de kwaliteit en het gebruik van psychologische tests onderzoeken door het Instituut Werk en Stress. Anja Bakker, hoofd unit zekerheid van de arbeid: ‘We hebben een klein onderzoek in de praktijk laten uitvoeren en gekeken naar de kwaliteit van de gebruikte tests. We schrokken van de resultaten. Op de tests stond vermeld dat ze waren opgenomen in het cotan-handboek, maar dat bleek geen enkele garantie voor kwaliteit te zijn. De cotan beoordeelt tests, maar geeft geen keurmerk af. Dat een test is opgenomen in het handboek, betekent dus nog niet dat die test enige kwaliteit bezit.’

Het belang van een goede testkeuze

Net zo belangrijk als de kwaliteit van een test, is de deskundigheid van de testafnemer. Bij grote bedrijven en uitzendbureaus komt het steeds vaker voor dat tests worden afgenomen door de eigen personeelsfunctionarissen. fnv Bondgenoten stuitte tijdens haar onderzoek op allerlei problemen. Bakker: ‘De vraag is of de gebruikte test wel relevant is voor de functie. Je kunt wel standaard een iq-test laten afnemen, maar als iq voor de functie niet echt van belang is, loop je de kans ten onrechte mensen af te wijzen.’ Wie een psychologische test afneemt, moet de aanleiding van het onderzoek kunnen omzetten in een vraagstelling. De vraag ‘Is deze kandidaat geschikt voor de functie?’ is dan gespecificeerd tot ‘Heeft de kandidaat die en die eigenschappen in huis, die nodig zijn om de functie goed te kunnen uitoefenen?’ Uit de vraagstelling komt een instrumentenkeuze naar voren. Dit geldt natuurlijk ook voor andere situaties waarin mensen worden getest, zoals op school of in een kliniek.

Hoe belangrijker de uitkomst is voor de geteste persoon, des te belangrijker het is dat de test goed meet wat er gemeten moet worden. Uit het rapport van het Instituut Werk & Stress, blijkt dat de psychologische test maar voor ten hoogste dertig procent het toekomstig functioneren van een werknemer kan voorspellen. Bakker: ‘Een test is wel een informatiebron, maar geen selectiemiddel.’

Ook bij de afname van de test is oplettendheid geboden. Een docent die zijn leerlingen twee minuten in plaats van één minuut geeft om een testje te maken, kan de scores niet meer vergelijken met de ‘normgroep’ die wel in één minuut klaar moest zijn.

Na de afname van de test dient de deskundige de uitslag te vergelijken met andere informatiebronnen. Iemand die op een beroepentest hoog scoort op ‘agrarisch’ wil naar alle waarschijnlijkheid niet meteen boer worden, maar is misschien wel graag buiten aan het werk.

Ondanks de gevaren die bij testafnames op de loer liggen, worden tests ook in toenemende mate door niet-psychologen afgenomen. Swets ontwikkelde daarom een ‘Training professioneel testgebruik’ voor niet-psychologen. De training is vorig jaar van start gegaan. De cursus duurt een week en na afloop ontvangen cursisten een certificaat waarmee ze beroepskeuze-, interesse- en (bepaalde) capaciteitentests kunnen aanschaffen en afnemen. Het afnemen van persoonlijkheids- en intelligentietests blijft voorbehouden aan psychologen. Toch is de titel ‘psycholoog’ geen waarborg voor kwaliteit. De titel is namelijk onbeschermd. Wel is de helft van de ‘echte’ psychologen in Nederland aangesloten bij het nip. Aangesloten psychologen kunnen gevraagd worden verantwoording af te leggen. Iemand die getest wordt, kan dus altijd informeren of de psycholoog lid is van het nip.

Een test is een momentopname

Een belangrijk middel om te achterhalen of u op een betrouwbare manier bent getest, is de Algemene Standaard Testgebruik, die onlangs door het nip is uitgebracht (zie kader 3). Met die Standaard in de hand kan een cliënt namelijk een goede, nauwkeurige behandeling opeisen. Harry Dirks is initiatiefnemer van de Standaard en voorzitter van de Commissie Testgebruik die de handleiding schreef. ‘Ik ben bezorgd over het misbruik van tests, en dan met name over de manier waarop er uitspraken worden gedaan naar aanleiding van testresultaten. Het gebruik van een psychologische test is geen vrijbrief voor het nemen van allerlei zwaarwegende beslissingen.’

Dirks pleit ervoor dat het gebruik van een psychologische test slechts een onderdeel is van een volledige onderzoeksprocedure, of dit nu in een psychiatrische kliniek, op school of bij een werving- en selectiebureau is. Dirks: ‘Een ervaren psycholoog kan ook met een slechte test werken. Hij kan de test bijvoorbeeld inzetten als uitgangspunt voor een gesprek. Belangrijk is dat de testgebruiker in staat is om een test naar waarde en bruikbaarheid in te schatten.’

Dirks wil vooral de mensen die een test ondergaan mondiger maken. Het predikaat ‘psychologisch’ bij ‘psychologische tests’ is immers niet zonder meer een bewijs van kwaliteit. cotan-collega Van Vliet-Mulder: ‘Van een chirurg verwachten we ook dat hij zorgt dat hij met goede instrumenten opereert en dat hij verstand van zaken heeft. Het is niet meer dan logisch dat een cliënt verwacht dat een psycholoog het juiste instrument inzet, dat het instrument geschikt is voor het beoogde doel, en dat het wordt ingezet door een deskundige.’

Het ondergaan van een test is een ingrijpende gebeurtenis. Een psychologische test heeft invloed op de manier waarop je tegen jezelf aankijkt. Vaak worden er ook belangrijke beslissingen genomen op basis van de uitslag. Maar geen enkele test is voor honderd procent betrouwbaar. Bovendien kunnen er tijdens de afname talloze fouten worden gemaakt. Uit ein delijk is een test ook slechts een momentopname: het geeft weer hoe je op dat moment in je vel zit. Dirks: ‘Testuitslagen kunnen ook stigmatiserend werken. Mensen denken dan vaak ,,Ik ben nu eenmaal zo.” Dat belemmert ze in hun groei. Een test is een hulpmiddel, maar je mag mensen er niet mee in een hokje plaatsen.’ n

De Cito eindtoets

In de eerste dagen van februari gingen zo’n 145.000 schoolkinderen uit groep acht aan de slag met de Cito eindtoets. Ze werden getoetst op rekenen, taal, informatie verwerking en (optioneel) wereldoriëntatie. Henny Uiterwijk, projectleider eindtoets basisonderwijs bij het Cito: ‘De Cito eindtoets is een schoolvorderingentoets. De toets meet wat leerlingen opgestoken hebben van acht jaar basisonderwijs.

Uit onderzoek is gebleken dat het een goede voorspeller is van toekomstig succes in het voortgezet onderwijs.’

Leerprestaties zijn niet hetzelfde als intelligentie. Leer lingen van een goede school zullen bijvoorbeeld net even beter presteren dan die van een slechtere school. Uit onderzoek blijkt de kwaliteit van de school voor zo’n tien tot vijftien procent de eindscore te beïnvloeden.

De sociale omgeving van het kind speelt eveneens een belangrijke rol en voorspelt voor een kwart de uitslag. Op het moment dat ouders in een echtscheiding liggen, kan een kind beduidend slechter gaan presteren. Ook de houding van de ouders ten opzichte van leren en hun eigen opleidingsniveau, zijn van invloed op de prestatie van het kind.

Uiterwijk: ‘Uiteindelijk gaat het om een voorspelling. En voorspellingen zijn nooit perfect. We kunnen niet met honderd procent zekerheid beweren dat een kind thuis hoort op het vwo. De docent moet ook een advies geven.’

Het Cito vergelijkt de scores van een kind met die van andere kinderen in hetzelfde jaar, en van kinderen in voorgaande jaren. Uit de vergelijking komt een score, waarmee wordt aangegeven hoe goed een kind op diverse types schoolonderwijs zou kunnen meekomen. Alhoewel kinderen steeds beter presteren op intelligentietests, blijkt uit de Cito-scores niet dat kinderen intelligenter zouden worden. Maar misschien komt dat ook doordat de Cito-toets zich aanpast aan veranderingen in het onderwijs.

Documentatie van Tests en Testresearch in Nederland

Het Nederlands Instituut van Psychologen (nip) definieert het woord ‘test’ als volgt: ‘Een test is een gestandaardiseerde procedure waarbij vragen moeten worden beantwoord en opdrachten moeten worden uitgevoerd om op wetenschappelijk verantwoorde wijze inzicht te krijgen in psychologische kenmerken van een cliënt.’ De cotan, onderdeel van het nip, beoordeelt in haar nieuwe ‘Documentatie van Tests en Testresearch in Nederland’ de kwaliteit van tests aan de hand van zeven criteria. Twee onafhankelijke beoordelaars bestuderen het testmateriaal en oordelen dan per schaal: onvoldoende, voldoende of goed. Onvoldoendes worden in de nieuwe versie, anders dan voorheen, ook toegelicht. De schalen zijn:

1. Uitgangspunten bij de constructie van de test. Staat het gebruiksdoel vast en wat de test pretendeert te meten?

Wat is de theoretische achtergrond van de test? Hoe is de theorie terug te vinden in de uitvoering?

2. Kwaliteit van testmateriaal en handleiding:

a. Wat is de kwaliteit van het testmateriaal? Zijn testopgaven, scoring en instructie van de test gestandaardiseerd?

b. Is de handleiding goed? Geeft de handleiding genoeg informatie aan de testleider om de testresultaten van de proefpersoon te kunnen interpreteren?

3. Normen van de test: met wie wordt de geteste persoon vergeleken?

4. Betrouwbaarheid: zijn de testuitslagen niet te veel afhankelijk van toevallige factoren? Is de test onderzocht op interne consistentie, de mate waarop iedere vraag bijdraagt tot het eindoordeel en dus inderdaad zin heeft?

5. Validiteit

a. Begripsvaliditeit: is uit onderzoek gebleken dat de test inderdaad meet wat hij pretendeert te meten?

b. Criteriumvaliditeit: kan de test externe criteria, zoals het functioneren in een baan of de effecten van een training, voorspellen?

De Algemene Standaard Testgebruik

De onlangs verschenen Algemene Standaard Testgebruik vertelt wat de basisvoorwaarden zijn voor een verantwoorde afname van psychologische tests. In feite staan er ook de rechten van de geteste persoon in. De belangrijkste punten zijn:

– Het psychologisch onderzoek vindt plaats naar aanleiding van een expliciete, schriftelijk vastgelegde onderzoeksvraagstelling. Zo kan worden nagegaan of de gebruikte test wel in staat is om te meten wat er bij de cliënt moet worden onderzocht.

– De tests die worden gebruikt tijdens het psychologisch onderzoek moeten ter beoordeling zijn voorgelegd aan de cotan.

– De onderzochte heeft recht op voorinzage in het rapport en kan weigeren om toestemming te geven voor het verzenden van het rapport naar de opdrachtgever.

– In het psychologisch rapport wordt duidelijk aangegeven op welke testresultaten bepaalde uitspraken zijn gefundeerd.

– De geteste heeft ook het recht om te weten welke psychologische tests hij heeft ondergaan.

– Testresultaten dienen door een deskundige te worden geïnterpreteerd, waarbij persoonlijke omstandigheden van de geteste persoon in de afweging worden meegenomen.

– De onderzochte heeft recht op een nabespreking.

Het nieuwe standaardwerk ‘Documentatie van Tests en Testresearch in Nederland’ kost ongeveer fl.250,- en is vanaf medio april verkrijgbaar bij het Nederlands Instituut van Psychologen (nip). Aanschaf van het oude boek is ook de moeite waard, want het nieuwe boekwerk verwijst er regelmatig naar. Zolang voorradig, is dit handboek nog te verkrijgen bij het nip (kosten: fl.125,-). Informatie: nip, E. Zut, tel. 020-4106222, of per e-mail: financien@psynip.nl

P. Bakker, journaliste

[kop pagina] Psychologische tests[/wpgpremiumcontent]