Is het tijd om te stoppen?

Mijn tennisleraar speelde ooit op Roland-Garros. Nu staat hij elke woensdagavond op de tennisbaan in Amsterdam en legt mij uit hoe ik ‘door de bal heen’ moet slaan.

Daar staan we: jonge jongen in zijn witte tennisbroek en ik, beetje dikke vrouw van in de 40 zonder enig balgevoel. Ik vraag hem wanneer hij heeft besloten zijn carrière als professional op te geven. Toen hij zich realiseerde dat hij nooit verder zou komen dan de tweehonderd-en-zoveelste plaats op de wereldranglijst.

Het grootste obstakel om te stoppen was dat zijn ouders al zoveel geld in hem hadden geïnvesteerd. Ik had enorm met hem te doen. Maar was hij wel zo zielig? Was het juist niet heel dapper van hem om zijn Wimbledon-droom op te geven?

Ons leven lang krijgen we ingeprent hoe belangrijk het is om doelen te stellen en die te halen. En dus gaan we net zo lang door tot we het hebben, dat zwemdiploma, dat rijbewijs, die promotie, dat kind, die droombaan.

Zelfs als het ten koste gaat van gezondheid of geluk. Want stoppen is voor sukkels. Je droom opgeven wordt in onze maatschappij gezien als een verlies, als falen. Doorzetten daarentegen is voor winnaars.

Onzin, zegt de Amerikaanse therapeut Alan Bernstein, auteur van het boek Weten wanneer je moet stoppen. Onze hersenen zijn juist ingesteld op altijd maar doorgaan. Volhouden kan iedereen, juist stoppen is een kunst.

Hoe lastig stoppen kan zijn, blijkt uit een beroemd geworden experiment van Max Bazerman, hoogleraar aan de Harvard Business School. Hij laat elk jaar zijn studenten bieden op een biljet van twintig dollar. De hoogste bieder krijgt het bankbiljet, maar de een-na-hoogste bieder moet zijn uitgebrachte bod afrekenen zonder er iets voor terug te krijgen.

De meeste mensen houden op met bieden bij ongeveer twaalf dollar, maar er zijn er altijd twee die doorgaan. En precies daar wordt het experiment interessant. Wanneer realiseert de bieder dat hij niet speelt om te winnen, maar om niet te verliezen?

De laatste bieders zijn zo bang om te verliezen, dat ze blijven bieden. Soms betaalt de een-na-hoogste bieder meer dan tweehonderd dollar voor een biljet van twintig dollar, dat naar zijn tegenstander gaat.

Van het gebaande pad

Er is veel onderzoek gedaan naar waarom mensen doorgaan als ze een bepaald pad zijn ingeslagen. Zo ontdekte de in 2014 overleden psycholoog Leslie Reid in zijn onderzoek naar mensen die gokken, dat het menselijk brein is ingesteld op de bijna-overwinning.

We zijn het meest gemotiveerd om door te gaan in het zicht van de eindstreep. Helaas zijn we helemaal niet zo goed in het beoordelen van die bijna-overwinning. Optimistisch als we zijn gaan we door wanneer we eigenlijk zouden moeten stoppen, zo concludeerde Reid.

Relatief weinig onderzoek is er gedaan naar de motivatie om dat pad te verlaten. Waarom blijft de ene vrouw twintig jaar hopen dat haar minnaar zijn vrouw verlaat en zet de ander er direct een punt achter?

Een op de vier promovendi in loondienst promoveert nooit. Maar op welk moment stoppen ze, en waarom? Na hoeveel IVF-pogingen besluit je om die kinderdroom op te geven? Wanneer denk je tot hier en niet verder?

Jaren geleden schreef ik met een collega het boek De huisarts die liever stukadoor was. We spraken daarvoor mensen die een drastische carrièrewissel hadden gemaakt. Wat ons in al die interviews opviel, was hoeveel moeite iedereen had met het loslaten van zijn oude beroep – en dit was nog voor de economische crisis.

Ze maakten zich zorgen over hun financiën, hun identiteit en wat de omgeving zou denken. Al jaren liepen ze met de gedachte rond dat ze in het verkeerde beroep terecht waren gekomen. In het verkeerde leven zelfs. En vaak was er een moment waarop ze wisten dat ze niet verder wilden of konden.

Een helder moment van inzicht. De aanleiding kon van alles zijn. En pas dan realiseerden ze zich dat ze in dat verkeerde leven niet helder konden nadenken over welke kant ze op wilden.

Pas op het moment dat ze rigoureus stopten met wat ze deden, ontstond er ruimte om na te denken over wat ze nu echt wilden in het leven. Ze veranderden niet van carrière omdat ze op een dag wakker werden en dachten: ik ben liever masseuse dan advocaat.

Nee, ze wilden niet langer het leven dat ze hadden. Stoppen met wat ze deden, alle zekerheden loslaten, dát was de grootste opgave. Onbewust waren ze al heel lang bezig geweest met het idee om te stoppen. Eenmaal gestopt, had niemand spijt van die beslissing.

Het was het begin van een zoekproces naar wat ze nu wel wilden met hun leven. Vaak vonden ze iets terug waar ze als kind al van hadden gedroomd. Iets dat ze al die tijd uit het oog waren verloren.

Bang om te verliezen

Waarom geven sommige mensen eerder op dan anderen? Dat wilden Britse psychologen van de Universiteit van Birmingham weten. Daarvoor lieten ze fietsers hun eigen record verbeteren op een hometrainer.

Wat de fietsers niet wisten, was dat er geknoeid was met de fietscomputer, waardoor ze hun doel nooit konden halen. De vraag was op welk moment de proefpersonen zich realiseerden dat ze hun doel niet gingen halen en op welk moment ze zouden stoppen.

Vooraf hadden de proefpersonen aangegeven waarom ze hun eigen record wilden verbeteren. Een deel van de deelnemers zei het een blamage te vinden als het hun niet zou lukken. Hun motivatie was om niet te verliezen – denk aan de bieders op het dollarbiljet. Andere deelnemers zagen het experiment vooral als een persoonlijke uitdaging.

Wat bleek? De fietsers die bang waren om te verliezen gingen langer door, ook als al lang duidelijk was dat het doel onhaalbaar was. Ze interpreteerden stoppen als falen.

De groep die een intrinsieke motivatie had, die wilde winnen om zichzelf uit te dagen, deed beter zijn best om het doel te halen, maar stopte ook eerder en zag dat niet als een mislukking. Dat er geknoeid was met de fietsen had overigens niemand door.

Tot je middel in de modder

Het fietsexperiment sluit prachtig aan bij de theorie van de Amerikaanse psychologen Andrew Elliot en Todd Thrash. Volgens hen zijn er mensen die elk doel als een uitdaging zien en willen winnen, en mensen die vermijdend gedrag vertonen en vooral niet willen verliezen.

Zij noemen dat actiegericht en vermijdend. Wie actiegericht is, zet vaak meer op het spel om een doel te bereiken, maar geeft ook op tijd op, zo blijkt. Uit angst om te falen gaan we juist veel langer door dan goed voor ons is.

Niet alleen angst om te falen maakt stoppen lastig. Ook het feit dat je soms een droom moet loslaten die je al heel lang had. De Amerikaanse relatietherapeute Tracey Cleantis heeft jarenlang mensen begeleid die energie staken in een relatie waar ze objectief gezien beter mee konden stoppen.

Haar conclusie is dat je soms een belangrijk doel moet opgeven om door te kunnen gaan met je leven. Alsof je ergens een afslag hebt genomen waardoor je nu tot je middel in de modder zit. Je komt geen stap verder.

In haar boek The next happy: let go of the life you planned and find a new way vertelt ze hoe ze zelf vele IVF-behandelingen onderging om zwanger te worden. Elke keer dat het niet was gelukt, huilde ze. Tot ze op een dag inzag dat ze haar leven had stilgezet door te blijven proberen.

‘Die dag wist ik, meer dan ooit tevoren, dat ik nooit zwanger zou worden. Hoeveel behandelingen ik ook zou ondergaan, ik zou geen kind krijgen. Doorgaan was slecht voor mijn lichaam, mijn geest, mijn relatie, mijn financiën. Ik wilde stoppen met proberen zwanger te worden en doorgaan met mijn leven.’

Het loslaten van een droom gaat volgens haar gepaard met verdriet, woede en schaamte. Hoe groter het doel, en hoe langer je het hebt nagestreefd, hoe moeilijker het is om los te laten.

Oude doelen vervangen

Wat maakt stoppen zo moeilijk? Volgens Bernstein en zijn co-auteur Peg Streep zijn daarvoor verschillende redenen. Zo speelt de tijd die je al hebt geïnvesteerd een rol.

Tweehonderd rijlessen en dan besluiten om geen rijbewijs te halen bijvoorbeeld. Door economen ook wel de sunk-cost fallacy genoemd, de denkfout van de verloren kosten. De uren of euro’s die al geïnvesteerd zijn, beïnvloeden de beslissing om te stoppen.

Ook de afstand tot ons doel is van invloed. De marathon halverwege opgeven voelt minder ellendig dan datzelfde doen in het zicht van de finish. Maar wat stoppen ook moeilijk maakt, is dat we vaak onterecht optimistisch zijn over de toekomst.

Bernstein zegt in zijn boek dat we zo zijn ingesteld op doorgaan, volhouden en doelen najagen, dat het nauwelijks in ons opkomt dat je ook kunt besluiten om van koers te veranderen. En dat komt vooral doordat we de toekomst en onze mogelijkheden veel te rooskleurig voorstellen en ons overgeven aan wishful thinking. Het lukt vast wel, want we willen het zo graag.

Stoppen doe je volgens Bernstein door jezelf nieuwe doelen te stellen en de oude volledig los te laten. En dat laatste is belangrijk. Stoppen doe je door echt te stoppen. Niet halfslachtig hetzelfde doel met minder inspanning volgen.

Stoppen, een andere weg inslaan en niet meer achteromkijken. In de psychologie heet dat goal disengagement: je losmaken van het doel dat je voor ogen had, door een vergelijkbaar doel te kiezen of een heel ander doel. Wie daar goed in is, is over het algemeen gelukkiger, zo blijkt.

Stoppen is helemaal niet zielig. Het getuigt juist van veel moed en realiteitszin als je weet wat je mogelijkheden zijn, je kansen en je beperkingen. Stoppen is niet het einde. Het is een cliché, maar clichés zijn vaak waar: elk einde is een nieuw begin.

Bronnen o.a.: T. Cleantis, The next happy: Let go of the life you planned and find a new way forward, Hazelden Publishing, 2015 / S. Johnson, Laat me niet los, Kosmos, 2014 / W. Meek, The virtue of quitting, Psychology Today, 2014 / N. Ntoumanis e.a., Self-regulatory responses to unattainable goals (…), Self Identity, september 2014