Televisie maakt ons lelijk. Hoe meer we kijken, hoe onknapper we onszelf vinden en des te vaker we een cosmetische ingreep wensen. Dat ontdekte hoogleraar Liesbeth Woertman tijdens haar vele onderzoeken naar de psychologie van het uiterlijk. Ze stelde ook vast dat ontevredenheid over je fysieke uiterlijk niets met je feitelijke lichaam te maken heeft – zelfs extreem knappe vrouwen kunnen er last van hebben. Het is, kortom, een mentale kwestie. In die zin kun je jezelf dus ook mooi denken.
In haar recentste onderzoek ondervroeg Woertman, in opdracht van Volkskrant Magazine, hoogopgeleide mannen naar hun kijk op uiterlijk. Dat van henzelf – mannen liggen er doorgaans niet wakker van als ze een flinke buik hebben – en dat van de vrouw. De uitkomst: mannen verkiezen een intelligente vrouw boven een seksueel aantrekkelijke. Wat de krant deed constateren: ‘Kennelijk is de man eeuwenlang verkeerd begrepen of is er sprake van een mega-revolutie.’
Wat vindt u zelf van deze uitkomst? Is het een revolutie of een misverstand?
‘Ik zou niet willen spreken van een mega-revolutie, maar op het gebied van relaties is er in Nederland aardig wat veranderd. De meeste mensen kiezen tegenwoordig een partner die ongeveer even hoog is opgeleid als zijzelf.
Ze zoeken naar overeenkomsten en kijken verder dan alleen naar directe seksuele opwinding. Het idee dat mannen gaan voor het rondborstige of anderszins knappe type, is grotendeels ontstaan doordat de aandacht in de media vooral uitgaat naar hoe de man zich gedraagt bij losse seksuele contacten. En er is een groot verschil tussen de man die een sekspartner zoekt en de man die een vaste partner wil. In het eerste geval maakt het niet zoveel uit of diegene intelligent of superaardig is. In het tweede geval wel.’
U spreekt van ‘de tragiek van het heteroseksuele misverstand’: vrouwen maken zich enorm druk om hoe ze eruitzien, terwijl mannen dat helemaal niet zo nodig blijken te vinden.
‘Precies. Het is gestoeld op de oude opvatting dat het uiterlijk voor de vrouw haar koopwaar was, haar handelsmerk; als dat niet meezat schoot je over. Maar dat idee heeft nog maar weinig raakvlakken met de werkelijkheid. Vrouwen hebben wel meer te bieden dan een mooi uiterlijk. En de interesse van mannen reikt inmiddels ook voorbij die buitenkant.’
Terwijl het uiterlijk dus minder belangrijk wordt in de liefde, gaan vrouwen er toch meer en meer aandacht aan besteden?
‘Ja. Dat is een rare paradox. Het heeft ermee te maken dat de manieren om aan jezelf te sleutelen gigantisch zijn toegenomen. Als ons niet voortdurend van alles werd aangeboden om er fantastisch uit te zien, zouden we daar veel minder mee bezig zijn. En die boodschap van de beauty-industrie valt in dat oude sjabloon dat nog in onze hersenen aanwezig is, dat je uiterlijk je handelswaar is. Ons feitelijk gedrag laat allang iets anders zien, maar die inprenting in ons brein is er nog wel en die wordt aangewakkerd door al die technologische mogelijkheden.’
Freud brak zijn hoofd al over de vraag waarom vrouwen zo gevoelig zijn over hun uiterlijk. Wat is uw verklaring?
‘Mijn verklaring is dat het te maken heeft met de vraag: wie neemt in een samenleving de positie in van de kijker? En wie die van de bekekene? De vrouw heeft altijd de positie van de bekekene gehad. En als je daarin zit, ben je kwetsbaar over je uiterlijk. Ik ben ervan overtuigd dat om die reden heel veel homoseksuele jongens ook zo lijden aan hun uiterlijk. Zij vinden zich ook vaker terug in de rol van de bekekene. En dat drukt het hardst op mensen die onveilig gehecht zijn: die in hun vroege jeugd niet gekend zijn in hun behoeftes, die weinig geborgenheid hebben ervaren. Zij kunnen heel moeilijk leven met dat wat er is, en met dat wie ze zijn. Ze zijn vaak wat sociaal angstig en maken zich druk om wat anderen van hen vinden. In een tijd als deze is het logisch dat het uiterlijk daarin een heel grote rol gaat spelen.’
Uit uw onderzoek bleek ook dat mannen niet zozeer verdrinken in de boezem van de vrouw, maar eerder in haar ogen.
‘Ja. Dat misverstand wordt ook weer ingegeven door het verschil tussen de allereerste aantrekkingskracht en de partnerselectie. Bij blikveldonderzoek, eye tracking, blijkt wel degelijk dat de meeste mannen het eerst naar borsten en/of billen kijken. Maar als het gaat over liefde zijn de ogen van de vrouw ongelooflijk belangrijk voor de man. En dan gaat het niet per se over de schoonheid van de ogen, of de grootte, of het feit dat haar oogleden niet hangen, maar over de blik die erin zit. Daardoor kan diepe intimiteit ontstaan.’
Het uiterlijk mag in de liefde dan geen halszaak zijn, als je in de media het ene na het andere gebotoxte rolmodel ziet, zou je verwachten dat we vroeg of laat toch massaal voor de bijl gaan.
‘Cosmetische ingrepen zijn inderdaad erg besmettelijk. Uit onderzoeken blijkt dat als je in een milieu leeft waarin een aantal mensen iets aan cosmetische chirurgie heeft gedaan, je dat voorbeeld eerder volgt. Hoe closer je met diegene bent, hoe sterker het besmettingsgevaar. Een andere ontwikkeling die naar mijn idee heel veel slechts aanricht, is de populariteit van selfies. Het derdepersoons-perspectief van selfies leidt ertoe dat je negatief naar jezelf gaat kijken. Het is namelijk alleen maar mogelijk om negatief over jezelf te zijn als je van een afstandje naar jezelf kijkt en jezelf objectiveert. Wie dat niet doet, leeft van binnenuit en houd zich daar gewoon niet mee bezig.
Mensen die een cosmetische ingreep ondergaan zeggen weleens: ik doe het voor mezelf. Maar dat is niet zo; in je eentje doet je uiterlijk er niet toe. Er bestaan foto’s die dat heel mooi illustreren. Mensen werden gefotografeerd in een donkere ruimte zonder dat ze dat wisten. Niemand lachte op die foto’s en niemand zag er aantrekkelijk uit. Waarom? Omdat ze geen relatie met een ander aangingen. En dat is nodig om überhaupt van schoonheid te kunnen spreken.’
Hoe groot is de kans dat iemand die onveilig gehecht is, zichzelf psychisch weet te bevrijden van de druk om jong en aantrekkelijk te zijn? En niet naar de botox grijpt?
‘Ik ben er heilig van overtuigd dat dat mogelijk is. Ik zag een wetenschappelijk tv-programma over een man die heel slecht slaapt en altijd nerveus is. Uit breinscans bleek dat hij constant ongelooflijk snel was geprikkeld. Dan heb je een heel zwaar leven; je bent sneller moe, je gaat piekeren, je wordt somber en ziet overal het negatieve van in. De onderzoekers lieten hem zeven weken lang een testje doen waarbij hij steeds uit verschillende plaatjes het blije gezicht moest halen. Hij was erg gefocust op het negatieve, dus het duurde in het begin steeds lang voordat hij het blije gezichtje zag. Daarnaast ging hij elke dag tien minuten mediteren. Na zeven weken was in zijn hersenen te zien dat zijn stressniveau substantieel lager was. En dat zijn focus op het positieve was toegenomen, en dat hij zich veel opgewekter voelde. Dus als je me vraagt: denkt u als psycholoog dat mensen zich positiever kunnen gaan voelen als ze ouder worden en geen botox gaan spuiten? Dan zeg ik: ja, dat kan. Zoals in dat programma werd gezegd: you can always change your mind – letterlijk.’
Heeft botox psychische bijwerkingen?
‘Nou, ik vind botox zeker geen zegen voor de mensheid. Ik zou botox en fillers in hetzelfde rijtje willen zetten als alcohol en drugs, het zijn troosters van onze tijd. Maar het helpt in de kern niet.’
Toch hoor ik van mensen die fillers of botox gebruiken dat het haast lijkt alsof ze een nieuwe jurk hebben gekocht, ze ervaren een geluksgevoel. Dat zeggen ook mensen die bij de cosmetisch arts zijn geweest.
‘Ja, dat komt doordat de beauty-industrie voortdurend de koppeling tussen schoonheid en geluk maakt, dat is het valse. Daardoor zijn het synoniemen geworden. Dán gaan mensen van je houden. Precies dat belooft botox ook. Terwijl, als je heel nuchter bent, je heus wel weet dat de wereld niet verandert als je wallen weg zijn. Net zo goed als mensen weten dat een borrel drinken je niet verder helpt, maar op het moment zelf voelt dat wel zo. Ik vind het belangrijk dat professionals die dit doorzien, zoals ik, dit heel goed uitleggen aan mensen. Juist omdat de reclame met dezelfde kennis werkt. Heel veel psychologen zitten in de reclamewereld, en krijgen daar met die kennis gedaan dat mensen bepaalde producten kopen en bepaalde dingen doen. Dus moeten wij ook weer, op een andere, gezondere, manier gaan vertellen: dat is een leugen.’
Je zou ook kunnen denken: wat maakt het uit? Als iemand zich nou blijer voelt als hij of zij in de spiegel kijkt en geen wallen heeft?
‘Ik vínd het van een treurigheid. Iedereen maakt er zo zijn eigen verhaal van. In elke periode zijn er andere verhalen over wat je gelukkig maakt. Onze moeders dachten dat te worden van een kast vol prachtig gestreken linnengoed. Dan voelden ze zich goede moeders of goede echtgenotes. En in deze tijd zit het in het uiterlijk. Ik kan me voorstellen dat er over een aantal generaties meewarig naar ons gekeken wordt: wat sneu dat ze daar nou in trapten, de gedachte dat mensen meer van je houden als je mooier bent.
Het streven naar een perfecter uiterlijk heeft ook iets narcistisch. Zo van: bewonder mij. Terwijl verdieping en verbondenheid en ontroering niks met schoonheid en perfectie te maken hebben. Juist als iemand struikelt en door een ander liefdevol wordt ondersteund raken we geroerd. Maar we leven in een tijd dat mensen massaal geloven dat het perfectie is die gelukkig maakt. Terwijl het tegenovergestelde waar is: juist dat streven loslaten stemt gelukkig.’
De Amerikaanse actrice Roseanne Barr twitterde een selfie na een chemische peeling. Alsof ze haar hoofd in kokend frituurvet had gedoopt: helemaal rood, de vellen hingen erbij. Is er verschil met Chinese meisjes die hun voetjes afbonden omdat ze bang waren niet mee te tellen met hun werkelijke schoenmaat?
‘Nee. Ik vind dit een ijzersterk voorbeeld. Dat voeten afbinden was het summum van vrouwelijkheid, van elegantie. Net als dat vreselijke insnoeren van de taille. Als je stompjes maakt van je voeten, of blaren op je gezicht laat trekken door een peeling in de hoop dat je daar jonger van wordt, dan is dat toch iets om van te huilen? Eigenlijk is het verbijsterend dat we zo blind zijn voor dat wat we onszelf aandoen of naast ons zien gebeuren, dat we er niet eens meer tegen in opstand komen.’
Liesbeth Woertman (1954) doet al vijfentwintig jaar onderzoek naar de psychologie van het uiterlijk. Daarover schreef ze Moeders Mooiste, de schone schijn van het uiterlijk (2003) en De psychologie van het uiterlijk, tevreden met het uiterlijk, maar de perfectie lokt (2013).
Woertman studeerde klinische psychologie aan de Universiteit Utrecht en promoveerde op het onderwerp ‘lichaamsbeelden’. Ze is hoogleraar kwaliteit en vormgeving psychologie-onderwijs aan de Universiteit Utrecht en onderwijsdirecteur psychologie. Vijfmaal werd ze uitgeroepen tot docent van het jaar.
Zie ook: psychologievanhetuiterlijk.nl