Wat bezielde Heleen Mees?

Meer dan duizend tekstberichten en e-mails stuurde econome en publiciste Heleen Mees aan haar ex-geliefde, Citigroup-econoom Willem Buiter. Ze stuurde hem ook doodverwensingen, hing rond bij zijn huis en viel zijn vrouw lastig. Na twee hoorzittingen in New York over de aanklacht tegen Mees wegens stalking weten we dat Buiter zelf evenmin van onbesproken gedrag is. Hij zou na de aangifte nog contact met haar hebben gezocht via LinkedIn. Opvallend: dit is voor Mees (45) niet de eerste keer. Eerder werd ze in Nederland aangeklaagd voor het stalken van een ex-geliefde.

Na het eerste bericht over deze zaak ontploften de Nederlandse media. Genadeloze kritiek en leedvermaak vielen Mees ten deel, maar ook medeleven. Veelal werd de berichtgeving gekoppeld aan de feministische kant van de zaak: hoe kan een zelfbewuste zelfstandige vrouw zich zo verliezen in afhankelijkheid van een man? Mees profileerde zich als intellectuele ‘powerfeministe’ met een hard oordeel over parttime werkende vrouwen. Ook ging veel aandacht uit naar het aspect van hevige verliefdheid. Mees’ gedrag zou daar een logisch gevolg van zijn – en als misdrijf werd het enigszins gebagatelliseerd: hebben we niet allemaal weleens zo’n frustratie meegemaakt en raar gehandeld?

Zo waren er talloze meningen en verklaringen, die zelden verband hielden met de criminele of psychologische achtergrond van het strafbare gedrag waarvoor ze werd opgepakt: stalking.

Maar stalking is dus van een andere orde dan een uit de hand gelopen verliefdheid?

Jazeker. Veel gebruikt is de definitie van de Amerikaanse onderzoekers Reid Meloy en Gothard: ‘Stalking is het opzettelijk en herhaaldelijk bespioneren en bedreigen van een andere ­persoon, dusdanig dat dit zijn of haar veiligheid bedreigt.’ De meerderheid van de slachtoffers wordt, net als in de zaak-Mees, gestalkt door een bekende, meestal iemand met wie ze een intieme relatie hebben of hebben gehad. In Nederland worden volgens het cbs per jaar ongeveer 2500 verdachten van stalking opgepakt: 2000 mannen, 450 vrouwen.

Amerikaanse cijfers betreffen de slachtoffers: jaarlijks lijdt 1 procent van de bevolking – 3,4 miljoen mensen – onder stalking, aldus het National Center for Victims of Crime en het Bureau of Justice Statistics. De werkelijke aantallen lijken veel hoger te liggen, omdat slachtoffers niet altijd aangifte doen en de politie vaak te weinig bewijs heeft of de aangifte niet serieus neemt. In de VS voelt een op de zes vrouwen en een op de negentien mannen zich ooit weleens belaagd door een stalker. En dat aantal groeit. Vooral door internet en andere technologische ontwikkelingen wordt de drempel om anderen systematisch lastig te vallen een stuk lager. Een tekstberichtje is snel gestuurd.

‘Bespioneren en bedreigen’, is die definitie niet overdreven? Is gestalkt worden echt zo erg?

Stalking is ernstig crimineel gedrag. Voor slachtoffers kan het resulteren in grote emotionele en psychische schade. De helft van de daders bedreigt zijn of haar slachtoffer met geweld of het vernielen van eigendom, en zelfs moorddadig gedrag komt voor.

De invloed van stalking is groot: tweederde van de stalkers volgt het slachtoffer minstens één keer per week. Vaak gebeurt het dagelijks en met gebruik van verschillende methodes, zoals sociale media, het opsturen van rare cadeautjes, telefoonverkeer of daadwerkelijke fysieke benadering. Het grootste deel van de slachtoffers, 70 procent, lijdt aan een vorm van posttraumatische stress, met verschijnselen als chronische angst, depressiviteit en slaapstoornissen.

Wat bezielt stalkers?

Om daarachter te komen analyseerde de Australische psycholoog en stalking-expert Paul Mullen in 1999 het gedrag van 145 stalkers. Zijn doel: risico’s beter kunnen inschatten en de diagnose vergemakkelijken. Hij definieerde vijf typen (zie kader), met als meest voorkomende de ‘afgewezen’ en de ‘intimiteit zoekende’ stalker. In 2003 stelden de Amerikaanse onderzoekers Reid Meloy en Boyd vast dat vrouwelijke stalkers het vaakst in deze twee categorieën vallen.

In het algemeen lijken stalkers extreem goed in staat te zijn om te rationaliseren, te bagatelliseren en hun gedrag te vergoelijken. Vaak hebben ze niet in de gaten hoe groot de uitwerking van hun gedrag op het slachtoffer is. Bijna eenderde van de daders heeft zich al eerder schuldig gemaakt aan stalking.

Zijn vrouwelijke belagers minder gevaarlijk?

In elk geval zijn ze in de minderheid: 85 procent van de stalkers is man. En het algemene beeld mag dan zijn dat mannen veel bedreigender zijn, Reid Meloy en Boyd lieten zien dat vrouwelijke stalkers wel degelijk gevaarlijk kunnen zijn. Van de 82 onderzochte vrouwen had meer dan de helft hun slachtoffer bedreigd. Een kwart gebruikte fysiek geweld, wat voor drie slachtoffers uiteindelijk de dood betekende.

Wel hadden de vrouwen in kwestie meestal geen crimineel verleden en werden ze minder vaak gewelddadig dan mannen. Wanneer ze een daadwerkelijke relatie – seksueel of vriendschappelijk – hadden of hadden gehad met hun slachtoffer, vergrootte dat de kans op bedreigingen en geweld aanzienlijk. De vrouwen die het gemunt hadden op een beroemdheid waren het minst gevaarlijk.

Wat weten we nog meer over stalkende vrouwen?

Van de onderzochte 82 vrouwelijke daders was de meerderheid blank, heteroseksueel, alleenstaand, goed opgeleid en gemiddeld 35 jaar oud. De meesten hadden een psychische stoornis, met diagnoses als depressie, schizofrenie, borderline, erotomanie, narcisme, verslaving.

Met het stalken leken deze vrouwen vooral op zoek te zijn naar intimiteit en geborgenheid die ze verloren hadden, of meenden verloren te hebben. Wraak, boosheid en het idee hun slachtoffer voor zich te kunnen winnen waren doorgaans het motief. De slachtoffers waren meestal bekenden met wie ze een – intieme – relatie hadden gehad.

En het motief van Heleen Mees?

Haar persoonlijke beweegredenen zijn onbekend. Dat geldt ook voor de rol die Buiter speelde. Gezien het feit dat Mees eerder in het verleden is aangeklaagd wegens stalking – let wel, niet veroordeeld – was het voorstel tot schikking dat ze in New York kreeg zo gek nog niet: schuldbekentenis en therapie in ruil voor ontslag van strafvervolging. Maar dat voorstel wees ze af. Naar verwachting wordt op 9 januari uitspraak gedaan. Wordt Mees schuldig bevonden, dan hangt haar een jaar celstraf boven het hoofd.

Vijf soorten stalkers

Stalkgedrag valt uiteen in vijf typen, zo concludeerde Australisch onderzoek onder 145 stalkers. Vrouwelijke stalkers, bleek uit ander onderzoek, komen het meest voor in de eerste twee groepen:

De afgewezene: de grootste groep. Begint met stalken na de beëindiging van een relatie. Heeft moeite het verlies te accepteren. Wil vaak de ex-geliefde terugwinnen of handelt uit wraak en boosheid.

De intimiteitzoeker: gelooft dat het – vaak beroemde – slachtoffer de ware liefde is en dat diegene de liefde ook beantwoordt of moet beantwoorden.

De incompetente: heeft onvoldoende sociale vaardigheden en weinig kennis over het aangaan van relaties. Probeert op een zeer onhandige manier intimiteit met wie dan ook te vinden.

De wraakzuchtige: jaagt zijn slachtoffer willens en wetens angst aan. Wil geen ­relatie, maar wraak. Soms is verdriet het motief; soms is het slachtoffer puur willekeurig gekozen.

De roofzuchtige: komt het minst voor. Is altijd een man, en uit op aanranding of verkrachting. Geniet ervan om door het stalken macht en controle te hebben.

Bronnen o.a.: P. Mullen, M. Pathé e.a., Study of stalkers, American Journal of Psychiatry, 1999 / J. Reid Meloy, C. Boyd, Female stalkers and their victims, Journal of American Psychiatry Law, 2003 / S. West, S. Hatters Friedman, These boots are made for stalking: Characteristics of female stalkers, Psychiatry, 2008 / S. Strand, T. McEwan, Violence among female stalkers, Psychological Medicine, 2011[/wpgpremiumcontent]