Wouter en zijn vriendin gaan elk najaar naar een charmant hotel in de Provence. Net als de andere gasten komen ze er voor de stilte en het prachtige landschap. Op een avond arriveren twee Nederlandse families. Ze betrekken de kamers naast en tegenover Wouter en slaan vervolgens aan het feesten. De gangen beschouwen ze als hun ‘terrein’ en ook daar wordt lawaai gemaakt tot in de kleine uurtjes. Wouter en zijn vriendin doen geen oog dicht, wat ongetwijfeld ook geldt voor de andere hotelgasten. Schaamtegevoel bekruipt Wouter. Zullen ‘ze’ denken dat zij bij die Nederlandse kabaalmakers horen? Kan hij morgenochtend nog wel aan het ontbijt verschijnen zonder scheef aangekeken te worden?
Imagoschade
Bij plaatsvervangende schaamte voelen we ons ongemakkelijk over een blunder of een overtreding van sociale normen waar we zelf niet eens verantwoordelijk voor zijn. Zoals Wouter namens de sociale groep waartoe hij behoort, ‘de Nederlanders’. Als zij de normen overschrijden, straalt dat mogelijk ook negatief op hem af. Bij deze vorm van plaatsvervangende schaamte zijn we dus eigenlijk bang voor imagoschade.
Maar onderzoekers van de Universiteit van Tilburg onderscheiden daarnaast nog een andere vorm. Je ziet bijvoorbeeld een deelnemer van Idols die geen woord kan uitbrengen, of een terrasmedewerker die een vol dienblad laat vallen of iemand in een chique restaurant die met een stuk wc-papier uit zijn broek uit de wc komt lopen… Als het mij zou overkomen, hoe vreselijk zou ik me dan schamen! gaat er door je heen.
Niet volgens de norm
Waarom schamen we ons? Schaamte over onszelf werkt corrigerend: als we iets doen wat sociaal gezien niet handig is en we dus een norm overschrijden, krijgen we daar een onprettig gevoel bij. Dit voorkomt dat we het vaker zullen doen.
Bij plaatsvervangende schaamte gebeurt iets vergelijkbaars als bij zelfschaamte, alleen willen we dan een ander corrigeren. Zo zal Wouter, na uren wakker te hebben gelegen van de Hollandse lawaaimakers in het Franse hotel, de herrieschoppers misschien aanspreken op hun gedrag. Niet alleen omdat hij er zelf last van heeft, maar ook omdat hij zijn eigen imago wil redden, als ‘Nederlander’.
Familiegêne
Mensen die zich in anderen kunnen inleven zullen vaker het bloed naar hun wangen voelen stromen. Laura Müller-Pinzler, neurowetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam, promoveerde dit voorjaar op schaamte. Ze ontdekte dat bij plaatsvervangende schaamte dezelfde hersenstructuur actief wordt als bij het inleven in anderen.
Uit haar onderzoek bleek ook dat hoe dichter de persoon die iets beschamends doet bij je staat, hoe groter de kans is op plaatsvervangende schaamte. Vandaar dat kinderen zich snel voor hun ouders schamen, al denken die zich normaal te gedragen.
Müller-Pinzler betrok bij haar onderzoek twee bijzondere groepen. Bij mensen met sociale angsten, die zich erg bewust zijn van hun omgeving, blijkt de hersenstructuur die betrokken is bij plaatsvervangende schaamte overuren te draaien. Daarentegen leken mensen met een vorm van autisme zich juist nauwelijks te schamen namens anderen. Hun inlevingsvermogen is dan ook kleiner.
Maar ook persoonlijkheidskenmerken zoals zelfwaardering spelen een rol. Als die hoog is, zul je waarschijnlijk alleen maar lachen om een bruiloftsvideo waarop te zien is hoe je wel erg uitbundig over de dansvloer zwiert. Het kan je niet zoveel schelen wat anderen van je denken.