Een paar jaar geleden deed ik een experiment: ik liet mijn leven twee dagen lang bepalen door het toeval.
Op het station nam ik de eerste de beste trein en bleef zitten tot de eindhalte. Onderweg twitterde ik dat ik graag met iemand wilde lunchen en wachtte af wie er reageerde. In een supermarkt volgde ik wildvreemden en kocht precies hetzelfde als zij. In een restaurant vroeg ik aan de serveerster om een keuze voor me te maken.
Ik vond het twee geweldige dagen waarin ik helemaal loskwam uit de alledaagse routine. Maar toen ik er enthousiast over vertelde, zeiden veel mensen dat ze zich niets ergers konden voorstellen dan twee dagen lang van de ene verrassing in de andere te vallen. Ik haat verrassingen, zei een vriendin.
Herinner-dingen
Als je mensen vraagt wat ze liever hebben: dat de dingen gaan zoals ze gepland zijn of onverwachte gebeurtenissen, zullen de meesten kiezen voor de vertrouwde gang van zaken. Omdat die ons de minste energie kost: dingen die we routinematig doen, kosten minder aandacht en dus minder moeite.
Maar in de praktijk zijn we meteen alert als er iets afwijkends gebeurt, zo blijkt uit onderzoek. Gebeurtenissen die de dagelijkse routine doorbreken – een lunch met een wildvreemde, een winkelmandje met onverwachte boodschappen, een gerecht vol nieuwe smaken – trekken onze aandacht en blijven beter hangen in ons geheugen.
Juist het onverwachte is essentieel om ons te ontwikkelen en op nieuwe ideeën te brengen, zeggen de Amerikaanse psychologen Tania Luna en LeeAnn Renninger in hun boek Surprise. Op momenten waarop de wereld ineens niet meer voorspelbaar is, worden we gedwongen pas op de plaats te maken en na te denken. Verrassingen zetten ons aan tot introspectie.
Ook laten ze ons met een nieuwe blik en meer aandacht naar onze omgeving kijken, en soms nieuwe wegen inslaan. In de woorden van Luna en Renninger: door verrassingen voel je meer dat je leeft.
In hun boek dagen de twee psychologen hun lezers daarom uit: ga actief op zoek naar situaties waarin je wordt verrast. Want ja, het is efficiënt om elke dag in dezelfde supermarkt eten te kopen dat je al kent, om elke dag dezelfde route naar het werk te nemen of af te spreken met dezelfde vrienden – allemaal zaken die weinig denkwerk vergen; maar wie altijd op routine leeft, mist het plezier dat het onverwachte je ook kan brengen. Het plezier dat je voelt wanneer je zomaar een oude schoolvriend opbelt of een keertje boodschappen doet in een exotische supermarkt.
Gekke colleges
Natuurlijk hebben we veel verrassingen niet zelf in de hand; meestal overkomen ze ons. Hoe sterk het effect dan kan zijn, ontdekte Renninger begin deze eeuw in een onderzoek aan de Universiteit van Wenen, waar een aantal hoorcolleges slecht werd bezocht en lage waarderingscijfers kreeg.
Ze stelde vast waarom sommige andere colleges wél veel studenten trokken en hoog werden gewaardeerd: dat bleek niet te liggen aan de onderwerpen, maar aan de docenten, die hun studenten steeds weer verrasten met grappige voorbeelden of onverwachte wendingen in hun verhaal.
Daarom vroeg Renninger de impopulaire vakgroep om de lesmethodes aan te passen. Docenten moesten proberen niet hun standaardverhaal af te draaien maar verrassingselementen te gebruiken. Hoe ze dat deden, daarin waren ze vrij, áls ze maar verrassing inbouwden.
Binnen een jaar zaten lege collegezalen weer vol en was de waardering van de studenten voor die lessen met 20 procent gestegen. De verrassende manier van lesgeven had hun aandacht op scherp gezet.
Reclamemakers en marketeers zijn meesters in het werken met verrassingseffecten. Omdat ze weten dat we alles wat afwijkt van onze verwachting sneller waarnemen en beter onthouden, trekken ze de aandacht met nieuwe verpakkingen, afwijkende verpakkingen die juist groter of kleiner zijn, of met opvallende opschriften zoals ‘vernieuwd recept’.
Dat soort trucs kun je volgens Luna en Renninger zelf toepassen, bijvoorbeeld in je werkomgeving. Door een vergadering of toespraak eens niet te beginnen met ‘Welkom allemaal, ik wil het eerst hebben over…’, maar in plaats daarvan je collega’s of toehoorders te verrassen door een gedicht voor te lezen, vragen aan hen te stellen of kleding te dragen die ze niet van je hadden verwacht – dat praatje in kimono zal niemand snel vergeten.
Samen op avontuur
Geliefden die elkaar geregeld verrassen hebben een betere relatie, zo is aangetoond. Omdat onze hersenen als vanzelf neigen naar de efficiëntste manier van informatie verwerken, verdwijnt voorspelbaar gedrag van onze partner naar het schemergebied van onze aandacht.
De Amerikaanse psycholoog Arthur Aron deed onderzoek naar dat fenomeen. Hij vroeg stellen die al lange tijd bij elkaar waren om samen dingen te doen die ze vaak deden en prettig vonden, zoals vrienden bezoeken of naar de film gaan.
Andere stellen kregen de opdracht om samen iets te doen wat ze nooit eerder hadden gedaan, zoals naar een concert gaan of samen skiën. De stellen die zich lieten verrassen door een nieuwe ervaring waren significant tevredener over hun samenzijn dan de stellen die samen iets bekends en veiligs deden.
In een vervolgexperiment zetten de onderzoekers de koppels in een ruimte met matten op de vloer. De stellen werden aan hun enkels en polsen aan elkaar vastgebonden en moesten op handen en voeten binnen een minuut de ruimte rondkruipen, waarbij ze ook nog samen een kussen moesten meenemen dat ze niet met hun handen of tanden mochten vasthouden (!).
De controlegroep werd gevraagd op de grond te zitten en een bal over en weer te rollen. Na afloop bleken de kruipende stellen hun relatie een hoger cijfer te geven dan de ballenrollers. Het verrassingselement, zo concludeerde Aron, had het plezier van het samenzijn vergroot.
Emotie-versterker
Als verrassingen zulke gunstige effecten kunnen hebben, waarom zoeken we ze dan niet wat vaker op? Omdat niet iedereen er in dezelfde mate voor openstaat. Verrassingen – ook positieve – roepen bij sommige mensen zelfs angst op.
Dat komt doordat verrassingen werken als een emotie-versterker, legt het psychologenduo Luna en Renninger uit. Denk maar terug aan een keer dat je blij werd van een onaangekondigd bezoek of een leuk cadeau.
Als je het van tevoren had geweten, was je er vast ook blij mee geweest, maar het verrassingselement maakte het plezier nog groter. Dat versterken van emoties vindt niet iedereen prettig, zeggen Luna en Renninger; het kan je een kwetsbaar of ongemakkelijk gevoel bezorgen.
Los van onze persoonlijkheid staan we in sommige perioden in het leven meer of juist minder open voor verandering. Als de toekomst onzeker is en je huidige leven instabiel voelt omdat je net bent verhuisd, van baan gewisseld of gescheiden, heb je al je aandacht nodig om het dagelijks leven voorspelbaar te houden. Hoe steviger de bodem waarop je staat in het leven, des te beter je met verrassingen kunt omgaan.
Bovendien merken we, naarmate we ouder worden, verrassingen minder snel op. De Zwitserse kinderpsycholoog Jean Piaget maakte in de loop van vorige eeuw duidelijk hoe flexibel ons brein is als we jong zijn.
Voor kinderen zit het leven vol verrassingen. Alles is nieuw, alles is bijzonder, en het kinderbrein staat open voor alle indrukken. Bij het ouder worden hebben we geleerd wat we kunnen verwachten van de wereld, en daardoor worden we steeds beter in het voorspellen ervan. Het gevolg: we zijn steeds minder vaak verrast.
Kijken als een kind
Toch is het juist voor mensen die erg van routine houden goed om af en toe verrassingen toe te laten in hun bestaan. Niet alleen omdat het onverwachte je een goed gevoel kan geven, of omdat het je kijk op de wereld erdoor kan veranderen; maar ook omdat het je weerbaarder kan maken tegen grote, minder leuke verrassingen van het leven. Wie het onvoorspelbare toelaat, al is het maar op kleine schaal, leert beter om te gaan met de onvoorspelbaarheid van tegenslag, ziekte en dood.
Die vaardigheid kun je opbouwen door kleine, onverwachte momenten te herkennen en te waarderen, bijvoorbeeld oog te hebben voor een kind dat loopt te zingen, een vogel die neerstrijkt op het balkon.
Je kunt het onverwachte ook bewust opzoeken. Door een dag lang het toeval te laten regeren, desnoods door kleine beslissingen te nemen met een dobbelsteen; een even getal betekent met de auto, een oneven getal betekent te voet.
Maar het onvoorspelbare kan ook een stuk kleiner zijn, zoals eens een andere weg naar huis nemen of een krant lezen die je anders nooit zou lezen. Als het maar iets is waarmee je loskomt uit je vaste routine – omdat verrassing je weer dat kind laat zijn dat alles voor het eerst beleeft.
Meer lezen?
- Tania Luna, LeeAnn Renninger, Surprise: Embrace the unpredictable and engineer the unexpected (2015), TarcherPerigee
Huh? Duh!
Een verrassing is iets dat afwijkt van wat je hersenen hadden verwacht. Het leven zit vol met afwijkende gebeurtenissen; we zijn ons er niet van bewust hoe groot het spectrum wel is, zeggen de Amerikaanse psychologen Tania Luna en LeeAnn Renninger.
De ene keer is het je geliefde die bloemen meeneemt, de andere keer word je verrast door een wildvreemde die een deur voor je openhoudt of je een compliment geeft.
Uiteraard is niet elke onverwachte gebeurtenis leuk. Maar ongeacht of de verrassing positief is (hoera, de jackpot gewonnen!), neutraal (oeps, een A4’tje laten vallen) of negatief (o, nee, fiets gestolen!), ons brein reageert op dezelfde manier.
Dat lieten Luna en Renninger zien in onderzoek: onze eerste reactie op een verrassing is niet de overdreven hand voor de mond die we van televisieprogramma’s kennen, maar een totaal verslapt gezicht, met opengevallen mond.
Het duh-gezicht, noemt het psychologenduo dat. Het is een kort moment waarop alle aandacht uitgaat naar het opzienbarende, ten koste van andere cognitieve taken. Vaak zijn we ons niet eens van dat moment bewust.
Op televisie sneuvelt die duh-fase vaak in de montage en krijgen we alleen te zien wat er direct op volgt: de hand voor de mond, het gillen, huilen en lachen wanneer mensen plotseling herenigd worden met hun verloren gewaande familielid of eerste vakantieliefde.
De volgende stap is dat ons brein razendsnel begint te analyseren en te zoeken naar betekenis. Wat doe jij hier? Hoe kan dit? Wie wist hiervan? Wie heeft dit georganiseerd? Hoe groter de verrassing, des te meer tijd kost de analyse.
Die ene rode sok tussen de witte was is een verrassing, maar de vraag waarom die sok daar zat, is snel beantwoord. Dat geldt niet voor de vraag waarom je onvruchtbaar bleek, je baan verloor of ernstig ziek werd. Het zoeken naar antwoorden op grote, onverwachte gebeurtenissen kan ontzettend veel tijd en energie kosten.
Inspiratie nodig?
Jezelf verrassen kun je op duizendentwee manieren doen, maar toch nog wat inspiratie nodig? Gooi een dobbelsteen en voer de bijbehorende opdracht uit. Je mag nog kiezen ook.
- Ga vanavond uit eten bij een restaurant waar je nooit bent geweest of Bel iemand op die je alleen van Facebook kent en ga samen lunchen
- Luister deze week alleen naar Ethiopische muziek of Leer deze week tien woorden Chinees
- Kom de hele week een half uur eerder op je werk of …juist een uur later
- Slaap met je kussen aan het voeteneinde van het bed of Zeg de hele dag ‘Yo’ in plaats van ‘hallo’.
- Ga komend weekend uit met alleen vrienden die in maart jarig zijn of …of vrienden wier naam begint met een P
- Vraag een collega om een nieuwe outfit voor je te bestellen bij Zalando of Bepaal je volgende vakantiebestemming door blind op een landkaart te prikken
