Op het eerste gezicht komt ze over als een typisch Amerikaanse deskundige. Keurig geföhnd kapsel, nette blouse en een indrukwekkend cv van dertig jaar onderzoek naar kinderen van gescheiden ouders. Maar zodra JoAnne Pedro-Carroll (58) begint te praten over haar werk, krijgt ze iets jeugdigs en speels. Dan is ze weer die bevlogen psychologe in opleiding van dertig jaar terug die per se een hulpprogramma wilde opzetten voor kinderen van gescheiden ouders – ook al zat de wereld daar nog niet op te wachten. Het is hetzelfde programma waarvan tno Child Health onlangs een Nederlandse versie maakte (zie pagina 86).
‘Toen ik meewerkte aan een schoolprogramma voor kinderen die in de knoop zaten, hoorde ik veel verhalen over hun gescheiden ouders. In diezelfde periode was ik net getrouwd, met vier stiefkinderen, en zag ik van dichtbij hoeveel behoefte er was aan extra steun. Zo kwam ik op het idee om voor mijn afstudeeronderzoek een programma te ontwikkelen waarin kinderen van gescheiden ouders bij elkaar konden komen en ervaren dat ze niet de enige zijn, en waarin ze vaardigheden konden opdoen om met hun nieuwe situatie om te gaan.’
In de vroege jaren tachtig bestond zoiets nog niet. De scholen die
ze aanschreef, aarzelden. ‘Ze vonden het te privé en dachten dat ouders bezwaar zouden maken. Toen ik na een dag vol afwijzingen ontmoedigd thuiskwam, keek mijn stiefzoon Scott, toen 14 jaar, op uit zijn boek en zei: “Je mag het niet opgeven. Ik denk dat het kinderen enorm zou helpen. Ik wou dat er destijds zoiets voor mij was geweest.” Dat gaf me de motivatie om door te gaan. Uiteindelijk begonnen we op vijf scholen, en nu is het programma al op meer dan vijfhonderd scholen en in verschillende landen ingevoerd. Uitgerekend de ouders zijn het meest enthousiast, omdat ze zien hoe hun kind ervan opknapt.’
Wat is het belangrijkste wat u hebt geleerd in al die dertig jaar?
‘Ik heb veel geleerd van onderzoek, maar vooral ook van kinderen zelf. Als begeleider van het groepsprogramma heb ik zoveel uren met ze doorgebracht. Een belangrijke les die ik van hen leerde is dat er veel meer in hun hoofden omgaat dan ze uiten. Ik hoorde ze bijvoorbeeld vaak vertellen hoe verschrikkelijk ze de nieuwe partner van hun ouders vonden: ik haat die vrouw, ze is zo gemeen! Dus vroeg ik een keer in de groep hoe dat toch kwam; dat al hun vaders en moeders hadden gekozen voor zulke vervelende, gemene partners. En dat als je zulke sterke gevoelens over iets hebt, daar soms andere gevoelens onder zitten, zoals verdriet, zorgen of angsten. Toen was er een heel dappere jongen die met verstikte stem zei: “Ik ben bang dat mijn vader nu meer van haar houdt dan van mij.” En ook in andere groepen kwam dat naar voren. Kinderen zeiden: “Hij gooit haar kinderen in de lucht, zoals hij dat vroeger bij ons deed. En hij lijkt veel enthousiaster om hen te zien.”
Het gaat dus om de angst vervangen te worden. Als een ouder een nieuwe partner heeft, is het heel normaal om enthousiast te zijn: dan is er de blijdschap over een nieuwe liefde. Maar als kinderen dat zien, worden ze bang dat ze het speciale plekje in het hart van hun ouders verliezen. En het is heel moeilijk voor hen om dat uit te spreken. Daarom is het ook zo belangrijk dat ouders het rustig aan doen met een nieuwe partner, en in gedachten houden dat kinderen bang kunnen zijn om hun liefde kwijt te raken.In plaats van simpelweg te zeggen: “Ik ben blij met deze nieuwe persoon, dus jij moet dat ook zijn.”‘
Onderschatten ouders de impact die een scheiding op kinderen heeft?
‘Absoluut. Er is zoveel wat kinderen voelen, maar niet vertellen. Een klein jongetje zei: “Waarom zou ik het ze vertellen? Ze zijn al zo boos en verdrietig, ik wil het niet nóg erger maken.” Kinderen kunnen hun gevoelens vaak niet in woorden vertalen, ze hebben het emotionele vocabulaire daar nog niet voor. In ons programma leren we kinderen alle verschillende gevoelens te omschrijven. En om hulp te vragen als ze dat nodig hebben. Om naar een ouder toe te gaan en te zeggen: “Ik heb een knuffel nodig.” Of: “Ik mis het om tijd met jou te hebben, kunnen we samen iets doen?”‘
Wat gebeurt er precies in uw programma?
‘We hebben plezier! Kinderen vinden het leuk als we spelletjes doen. Dat voelt veilig, niet bedreigend. Zo werken we bijvoorbeeld met het Dappere Dinosaurus-bordspel. De kinderen gooien met een dobbelsteen, de opdrachten op de kaarten gaan over de doelstellingen van het programma. Bijvoorbeeld over zelfvertrouwen: zeg iets aardigs over iemand in de groep. Of over emoties: vertel over een keer dat je je verdrietig voelde. Het is een manier om discussie in de groep aan te zwengelen. Bij oudere kinderen werken daarnaast rollenspelen heel goed, en voor de jongere kinderen gebruiken we ook vaak handpoppen.’
Is het groepsprogramma op onderzoek gebaseerd?
‘Ja, op onderzoek naar wat kinderen helpt om beter door de scheiding te komen. Als kinderen begrijpen dat het een probleem van volwassenen is, en niet iets wat zij hebben veroorzaakt, dan helpt dat. Heel vaak hebben ze namelijk het idee dat het hun schuld is: “Ik denk dat het vanwege mij is, want ik hoorde mijn naam telkens in hun ruzies.” Jonge kinderen denken dat als mama en papa kunnen ophouden van elkaar te houden, de liefde voor hun kinderen ook kan ophouden. In onze jongere groepen proberen we dit soort misvattingen om te buigen. Ook besteden we veel aandacht aan goede oplossingsvaardigheden. We bespreken in de groep welke problemen er zijn, en dat sommige problemen opgelost kunnen worden. En we bedenken manieren om ze op te lossen; bijvoorbeeld even met je moeder bellen als je bij je vader bent en haar mist. Maar er zijn ook problemen die je niet kúnt oplossen, zoals je ouders weer bij elkaar krijgen. We willen kinderen helpen zich te richten op dingen die ze wel kunnen veranderen. Als je probeert dingen op te lossen die buiten je bereik liggen, ga je je hopeloos en hulpeloos voelen. Dan ben je al halverwege een depressie.’
Zijn kinderen van gescheiden ouders meer geneigd tot depressie?
‘Ja, er zijn cijfers die uitwijzen dat ze vaker depressief zijn, ook als ze pas 7 of 8 jaar zijn.’
En hebben ze die depressie dan tijdens de scheiding of in de jaren daarna?
‘Meestal tijdens. Dus reden te meer kinderen te leren de volwassen problemen los te laten en in plaats daarvan te focussen op dingen waar ze blij van worden: spelen, kind zijn.’
U begeleidt nog steeds groepen. Wat is er veranderd sinds u begon?
‘Wat níét is veranderd, zijn de gevoelens van kinderen. Kinderen worstelen nog steeds met een scheiding en vinden het nog steeds stressvol en eng. Ook hun zorgen over wat er met ze gaat gebeuren zijn universeel. Wat wel is veranderd, is dat we dankzij onderzoek veel beter ?weten hoe we kinderen kunnen helpen. Vijfentwintig jaar terug wees onderzoek uit dat kinderen van gescheiden ouders min of meer gedoemd waren: minder levensgeluk als volwassene, moeilijkheden om intieme relaties aan te gaan, et cetera. En die risico’s zijn er nog steeds. Maar we weten nu beter dat je veel dingen kunt doen om dit te voorkomen. Ik zie het als twee levenspaden. Hoe eerder we kunnen helpen, hoe meer kinderen we op het gezonde pad kunnen krijgen.’
Als ik ging scheiden en u had tien minuten om me raad te geven, wat zou u dan zeggen?
‘De manier waarop jij en je partner de scheiding afhandelen, zet de toon voor hoe het met je kinderen gaat in de rest van hun leven. Wees je daarvan bewust. Een van de ergste dingen die je kunt doen is blijven ruziemaken, je kind daarin betrekken en negatieve dingen zeggen over je ex. Dat vernietigt de mogelijkheid om een gezonde relatie te hebben met beide ouders. Een continu conflict is als een gif voor een gezonde ontwikkeling van de kinderen. Zelfs voor baby’s. Die absorberen het; het zijn kleine, emotionele sponzen.
Blijf daarnaast letten op de kwaliteit van opvoeden: geef liefde én grenzen. Houd rekening met de gevoelens van je kinderen, maar houd ook nog steeds vast aan regels, discipline en regelmaat. Dat is moeilijk als je midden in de stress van een scheiding zit. Soms zijn ouders bovendien te toegeeflijk omdat ze zich schuldig voelen.’
Maakt het uit hoe oud een kind is, hoeveel impact een scheiding heeft?
‘Een scheiding is stressvol voor alle leeftijden; van baby’s tot jongvolwassenen. Maar de leeftijd zegt wel iets over hóé het een kind beïnvloedt. Peuters zijn vooral bang dat ze verlaten worden. Ze willen zich veilig voelen, hebben stabiliteit en regelmaat nodig. Hun stress uit zich vaak in een terugval, zoals bedplassen en moeite hebben met afscheid nemen.
Kleuters hebben vaak misvattingen over hun rol: ze denken dat ze misschien iets fout hebben gedaan en dat zij er de oorzaak van zijn dat het is misgelopen. Ze hebben veel angsten en onzekerheden, zoals: wie gaat er nu voor me zorgen? Ouders denken vaak ten onrechte dat jonge kinderen niet doorhebben wat er aan de hand is, en dus geen informatie nodig hebben. Op deze leeftijd uiten hun zorgen en angsten zich vaak lichamelijk, bijvoorbeeld in buikpijn en hoofdpijn.
Kinderen in de schoolleeftijd kunnen verstrikt raken in loyaliteitsconflicten. Ze kunnen boosheid gaan voelen omdat ze gaan begrijpen dat een scheiding niet onvermijdelijk is; íémand heeft deze beslissing genomen.’
U hebt recent een boek geschreven voor ouders: Putting children first. Tot op welke hoogte moeten we kinderen vooropstellen?
‘Als er veel ruzie is, veel onrust en intense emoties, dan is er soms te weinig aandacht voor de behoeftes van kinderen. Ouders gaan immers zelf door een van de moeilijkste veranderingen in hun leven: een scheiding komt op de tweede plaats van meest stressvolle levensgebeurtenissen, net onder de dood van een geliefde. De titel is dus een geheugensteuntje: ook kinderen beleven een emotionele, zware tijd. Het is belangrijk hun behoeftes de hoogste prioriteit te geven.’
JoAnne Pedro-Carroll (58) studeerde geestelijke gezondheidszorg aan de universiteit van Cincinnati en klinische psychologie aan de universiteit van Rochester. Ze was 25 jaar lang senior onderzoeker aan de universiteit van Rochester, waar ze onder meer het Children of Divorce Intervention Program (CODIP) ontwikkelde. Pedro-Carroll geldt als een autoriteit op het gebied van kinderen en echtscheiding. Ze zit in een aantal adviesraden, waaronder die van Sesamstraat.
Onderzoekers van TNO Child Health hebben een Nederlandse versie van het Children of Divorce Intervention Programme (CODIP) van JoAnne Pedro-Carroll gemaakt, voor de leeftijdsgroep van 6-8 jaar: Dappere Dino’s. Uit een pilotstudie van deze Nederlandse toepassing bleek een groot, positief effect op het welzijn van kinderen.
Meer informatie over het groepsprogramma: www.dapperedino.nl