De levenscyclus van een gezin houdt niet op wanneer het gezin ‘voltooid’ is, de kinderen het huis verlaten en op eigen benen staan. Het betekent veelal juist de uitbreiding naar de grootfamilie (extended family) met aangetrouwde kinderen en hun familie, en kleinkinderen. Bij elke uitbreiding wordt opnieuw vastgesteld wie tot het oorspronkelijke gezin blijven behoren, wie erin passen en wie niet. Die uitbreidingen kunnen iemands leven danig veranderen en vooral de oudste generatie moet zich steeds opnieuw aanpassen. Zij worden van ouders schoonouders en grootouders zonder dat ze daar enige invloed op kunnen uitoefenen. In het bijzonder het krijgen van kleinkinderen wordt wel de meest ingrijpende en tegelijk de meest ongeplande gebeurtenis in het latere leven genoemd. Kinderen neem je, kleinkinderen krijg je.
Oud en wijs Wat betekent het om grootouder te zijn? Sommigen zien zichzelf in de eerste plaats als de wijze grootouder, op wie min of meer de verplichting rust oude tradities en vaardigheden aan de volgende generaties door te geven. Verhalen over hoe het vroeger was, uit de eerste hand verteld, zijn voor hen van onschatbare waarde voor het doorgeven van de familiecultuur. Kleinkinderen kijken, meer dan hun ouders, tegen hun opa en oma op als oud
en wijs, en de grootouders zullen zich in deze rol dan ook vooral op de kleinkinderen richten. Hun kinderen hebben zich immers juist tegen de tradities uit hun jeugd verzet. Grootouders kunnen zichzelf ook opstellen als een adviseur op de achtergrond, de grootvader in financiële kwesties, de grootmoeder bij vragen over verzorging en opvoeding. Sommige onderzoekers stuiten hier op een loyaliteitsconflict bij de ouders. De geboorte van een kind leidt in het algemeen tot frequenter contact met de grootmoeder van moeders kant dan met de grootmoeder van vaderskant. Ook al worden ze even vaak als babysit gevraagd, toch blijkt de moeder voor advies eerder bij haar eigen moeder te rade te gaan dan bij haar schoonmoeder. Grootouders passen zich aan deze rolverdeling aan. Zo bleek uit onderzoek van Fischer uit 1983 dat grootmoeders van vaders kant meer geneigd zijn om dingen te geven, en die van moeders kant om dingen te doen. De ouders van de vader stellen zich vaak behoedzamer op en vermijden discussies waardoor hun schoondochter zich van hen zou kunnen vervreemden.
Kersverse ouders zijn soms bang dat de grootouders zich te veel met de opvoeding zullen bemoeien. In de praktijk blijkt echter dat grootouders juist geen opvoedingsdoeleinden nastreven, maar vooral plezier willen beleven aan de relatie met hun kleinkinderen. De laatsten hebben ook een heel andere relatie met hun grootouders dan met hun ouders, wat bijvoorbeeld in de adolescentie blijkt. Dan willen de kinderen zich losmaken uit het ouderlijk nest, maar dat betekent niet dat zij zich ook los willen maken van hun grootouders. Integendeel: tegen je grootouders hoef je je niet te verzetten, want zij vertegenwoordigen geen ouderlijk gezag. De verhouding grootouders-kleinkinderen is tamelijk constant en kan daardoor in die periode een rustpunt zijn.
Grootouders zijn bij kleinkinderen vooral favoriet in de rol van de grote verwenners. Dat begint al vroeg met de koekjestrommel. Een belangrijk attribuut, want is het geven van voedsel in het algemeen en van lekkers in het bijzonder niet de bevrediging van de eerste behoeften van het kind? Oudere kleinkinderen worden door de grootouders verwend door toegeeflijker en inschikkelijker te zijn dan de ouders. Door hun tolerantie kunnen ze een buffer vormen bij ouder-kindconflicten.
Hier treedt soms een conflict op tussen beide grootouderparen: wie het dichtste bij woont, vaker langskomt en over het meeste geld beschikt, heeft meer gelegenheid tot verwennerij. Zoals een jonge vader verzuchtte: ‘Haar ouders geven de kinderen zoveel. Hoe kunnen mijn ouders daar ooit tegenop?’
Ten slotte kan het grootouderschap een gevoel van onsterfelijkheid geven, niet van zichzelf, maar van de familie. Meer nog dan de eigen kinderen geeft een kleinkind het besef dat de eigen genen blijven voortbestaan. Dat gevoel wordt nog verhevigd wanneer grootouders terugkijken naar hun eigen jeugd als kleinkind en de ervaringen met hun eigen grootouders in de herinnering terugroepen. Uit diverse onderzoeken blijkt dat beide tijdsdimensies, naar de toekomst en naar het verleden, de emoties rond het grootouderschap sterk bepalen.
Grootouders op afstand Meer dan vroeger ligt er tegenwoordig tussen de levensfase van het actieve ouderschap en die van het grootouderschap een periode waarin zowel ouders als kinderen een eigen leven leiden en min of meer uit elkaar groeien. Pas als er kleinkinderen geboren worden, wordt het contact weer aangehaald, maar dat gaat niet altijd vanzelf.
Kinderpsychiater Arthur Kornhaber en journalist Kenneth L. Woodward startten begin jaren tachtig in Amerika een onderzoek naar de plaats van de grootouders in het gezin. In het boek Grandparents/ Grandchildren. The Vital Connection uit 1985 komen zij tot de conclusie dat naar schatting niet meer dan vijftien procent van de Amerikaanse kinderen tussen vijf en achttien jaar geregeld en hecht contact heeft met een grootouder.
In het onderzoek werden diepte-interviews gehouden met ongeveer driehonderd grootouders. Hoewel er geen sprake was van conflicten, hadden velen het gevoel ten onrechte langs de zijlijn te staan. Zij hadden slechts op verjaardagen en feestdagen contact met hun kleinkinderen, doordat hun kinderen elders een eigen bestaan hadden opgebouwd. Daar hadden ze overigens zelf toe bijgedragen. Juist omdat zij zich uit hun jeugd het geploeter van het gezin in crisistijd herinnerden (een hecht gezin, dat wel), wilden zij dat hun kinderen besparen. Het gevolg was dat zij hun kinderen eerder het huis uit lieten gaan, een opleiding in een andere staat lieten volgen en ze tot financiële en emotionele zelfstandigheid aanmoedigden. Dertig jaar later klinkt de teleurstelling door, omdat zij merken dat hun kinderen van hen vervreemd zijn en de kleinkinderen hun grootouders niet kennen. Deze generatie grootuders, zeggen Kornhaber en Bernstein, hebben een impliciet ‘sociaal contract’ met hun kinderen, dat inhoudt dat men elkaar over en weer ‘vrij laat’. De basis van deze verhouding, die overigens door beide partijen als gewenst wordt ervaren, is wederzijdse onafhankelijkheid in plaats van wederzijdse steun. Daarbij geldt een ongeschreven wet dat de ouders bepalen of en in welke mate grootouders met hun kleinkinderen contact hebben.
‘Het is hun leven,’ zegt een grootmoeder, ‘wij willen ons niet opdringen. Als ze ons nodig hebben, als ze ons vragen een keer op te passen, dan doen we dat graag, maar alleen als ze dat echt zelf willen.’
Op het eerste gezicht Kornhaber en Bernstein stellen dat juist de beginperiode cruciaal is voor het ontwikkelen van een band met kleinkinderen. Zij geloven in een ‘zorginstinct’ van grootouders dat ‘getriggerd’ wordt door een pas geboren kleinkind in de armen te houden. Vanaf dat moment willen de grootouders zich als grootouders laten gelden, het liefst in concreet gedrag zoals helpen, verzorgen, een rol spelen in het leven van hun kleinkinderen (niet per se in dat van hun kinderen).
Of dit zorginstinct echter ook tot uitdrukking komt, hangt volgens hen af van een aantal basisvoorwaarden: ze moeten dichtbij wonen en tijd hebben, waardoor een regelmatig, bijvoorbeeld wekelijks contact, kan groeien; ze moeten een commitment to the family (‘familiegevoel’) hebben en ze moeten bovendien een altruïstische instelling hebben: ze moeten het prettig vinden voor anderen te zorgen zonder dat daar een wederdienst tegenoverstaat. Of de ouders hun de gelegenheid geven hun grootouderschap te verwezenlijken, hangt af van hoe belangrijk zij dat familiegevoel zélf vinden en of zij in staat zijn de hulp en zorg te ontvangen zonder dat als bemoeizucht op te vatten.
Kunnen grootouders nog iets betekenen als het contact met hun eigen kinderen door ruzie of echtscheiding is verbroken? Psychologisch onderzoek heeft uitgewezen dat een ouder-kindconflict niet automatisch hoeft te leiden tot een vergelijkbaar grootouder-kleinkindconflict. Kornhaber: ‘Wat voor ouders we ook zijn of vroeger geweest zijn, we kunnen toch heel goede grootouders zijn.’ De auteurs stonden aan de wieg van de Grandparents’ Rights Movement, die de rechten van grootouders op contact met hun kleinkinderen wettelijk wilde vastleggen. Dit had succes, want in de meeste Amerikaanse staten is de wet op het bezoekrecht aangenomen. Ook in Nederland zijn stemmen opgegaan voor een wettelijke regeling op het omgangsrecht van grootouders.
In de ogen van het kleinkind En hoe kijken kleinkinderen tegen hun grootouders aan? Kornhaber en Woodward interviewden ook driehonderd kleinkinderen tussen vijf en achttien jaar over hun relatie met hun grootouders. Het bleek dat bij een hechte band de grootouders gezien worden als oude en wijze mensen, van wie je iets kunt leren (koken en naaien bijvoorbeeld), als mede-opvoeders of als een intermediair bij een conflict met de ouders. Verder vinden kinderen de grootouder van hetzelfde geslacht vaak een rolmodel, naast de eigen ouder van hetzelfde geslacht. Zoals Deborah (16): ‘Ik heb twee vrouwen om naar te kijken, om te zien hoe zij de dingen aanpakken. Mijn moeder is heel anders dan mijn grootmoeder, maar in wezen zijn we allemaal hetzelfde.’ Ten slotte geven grootouders hun kleinkinderen een vrij nauwkeurig beeld hoe het is om oud te zijn.
Dat geeft ook kinderen een gevoel van de tijdsdimensie in ieders leven. Grootouders gunnen je een blik in het verleden én in de toekomst.
In een recent Belgisch onderzoek onder 563 jongeren tussen twaalf en negentien jaar kwamen vrijwel dezelfde grootouderbeelden naar voren. Van deze jongeren zei tachtig procent dat zij grootouders belangrijk vonden, dertig procent zelfs zeer belangrijk. Dan blijkt dat grootouders nog een extra rol kunnen vervullen: die van vertrouwensfiguur aan wie de jongere zich gehecht heeft. ‘Mijn grootmoeder is iemand die aandacht voor me heeft, tijd vrijmaakt om naar me te luisteren en mij neemt zoals ik ben.’ Een van de onderzoekers, de ontwikkelingspsycholoog Alfons Marcoen, noemt deze grootouders de ‘reservespelers op de bank.’ Grootouders houden zich op de achtergrond, maar in noodsituaties zoals ziekte of echtscheiding van de ouders, treden ze actief op en nemen (tijdelijk) de rol van de ouders over. Van de jongeren vindt 67 procent de meest centrale functie van zijn of haar grootouders dat ze emotionele steun bieden. Vooral grootmoeders vervullen deze rol. Het Belgische onderzoek bevestigt de conclusies van de Amerikaanse onderzoekers: grootouders en kleinkinderen kunnen veel voor elkaar betekenen.