Als er ’s avonds laat onverwachts wordt aangebeld, dan reageren we niet allemaal hetzelfde. De een krijgt van schrik bijna een hartstilstand, de ander beent naar de deur en zwaait met een geïrriteerd ‘Wat moet dat?’ de deur open. Weer een ander denkt: ha bezoek, ik ben benieuwd wie het is!
Dat we de wereld niet precies hetzelfde ervaren, zal niemand verbazen; we hebben nu eenmaal allemaal een andere persoonlijkheid. Wie angstig is aangelegd, schrikt eerder van de deurbel dan iemand die dol is op verrassingen. Zelfs bij baby’s zijn die verschillen al te zien: de ene baby schaterlacht om iets wat bij een andere baby juist een trillende onderlip uitlokt.
Emoties zijn de drijvende krachten achter hoe we ons voelen en gedragen. Alleen hoe en waar die emoties precies in het brein worden aangestuurd, was lange tijd onbekend. We konden de verschillen dus wel beschrijven, maar niet verklaren.
De in 2017 overleden neuropsycholoog Jaak Panksepp wijdde zijn wetenschappelijke carrière aan de oplossing van deze puzzel. Aan de hand van baanbrekend hersenonderzoek onderscheidde hij zeven oer-emoties, ook wel emotiesystemen genoemd. Hij noemde ze: Zoek, Spel, Lust, Zorg, Paniek/Verdriet, Angst en Woede (met hoofdletters, om ze te onderscheiden van de bijbehorende gevoelens). Deze emotiesystemen bevinden zich op verschillende plekken in de diepere lagen van ons brein en spelen een belangrijke rol bij de ‘programmering’ van de meer aan de oppervlakte liggende hersenlagen. Zo sturen ze onze reacties op prikkels van buitenaf.
Volgens Panksepp, die vooral veel hersenonderzoek deed bij dieren, hebben mens en zoogdier deze oer-emoties gemeen. Deep down zijn de drijvende krachten in mens en dier precies dezelfde: we hebben ze nodig om te kunnen overleven en ons goed te voelen.
Emotiemix
Het idee dat we zeven emotiesystemen hebben, is nog heel nieuw. Het uitgangspunt is dat we allemaal ter wereld komen met een basisuitrusting van deze oer-emoties. Maar ze zijn niet allemaal bij iedereen even actief. Het zijn geen knoppen die op ‘uit’ of ‘aan’ staan, ze vormen samen eerder een soort muziekmengpaneel. Dat kan op verschillende manieren zijn ingesteld, zodat een bepaalde mix ontstaat. En net zoals in sommige liedjes de bas duidelijk te horen is, kan ook een van de oer-emoties meer op de voorgrond treden.
Maar als bijvoorbeeld je Woede-systeem gevoelig is, betekent dat nog niet dat je in elke situatie een kort lontje hebt. En met een tobberig type kun je heus weleens lachen. Ook wie zich zorgen maakt om een driftig peutertje in huis kan gerust zijn: onze persoonlijkheid blijft zich (gelukkig) een leven lang ontwikkelen. Opvoeding, maar ook wat we meemaken, heeft effect op de afstelling van het mengpaneel.
‘De invloed van aanleg en ervaring op gedrag lijkt ongeveer fiftyfifty te zijn’, zegt klinisch psycholoog Walther van Lieshout, die onderzoek doet naar hoe de nieuwe kennis over oer-emoties kan worden ingezet in de geestelijke gezondheidszorg. ‘Al varieert het wel per emotie. Uit onderzoek blijkt dat de erfelijke component bij het Zoek-systeem met 33 procent het laagst is en bij Spel met 69 procent het hoogst.’
Naarmate we ouder worden laten we ons bovendien minder sterk beïnvloeden door emoties. Met name de emotie boosheid neemt dan af; we worden kennelijk milder met de jaren. De emotie zorgzaamheid lijkt juist sterker te worden.
Het is nog niet precies duidelijk op welke manieren de zeven oer-emoties onze gevoelens en gedrag precies aansturen. Wel weten we dat neurotransmitters – chemische stofjes zoals hormonen die boodschappen in de hersenen doorgeven – een belangrijke rol spelen. Kortgezegd lijkt het erop dat het hormoon testosteron nieuwsgierigheid, boosheid en lustgevoelens prikkelt, oxytocine maakt zorgzamer en dempt verdriet, en serotonine remt boosheid en verdriet. Maar dat dit ingewikkelde processen zijn, blijkt wel uit het feit dat medicijnen die deze stoffen beïnvloeden, zoals antidepressiva, lang niet altijd werken.
Nieuwe test
De laatste tien jaar van zijn leven wijdde Panksepp zich aan de vraag hoe deze zeven emotiesystemen samenhangen met onze persoonlijkheid. Met zijn mede-onderzoekers ontwikkelde hij een nieuwe persoonlijkheidstest, de zogenaamde Affective Neuroscience Personality Scales (ANPS). De ANPS vormt een belangrijke aanvulling op de Big 5, de persoonlijkheidstest die op dit moment het meest wordt gebruikt. Walther van Lieshout: ‘De oer-emoties lijken vier van de vijf grote persoonlijkheidstrekken biologisch te bevestigen; alleen aan consciëntieusheid kon geen oer-emotie worden gekoppeld. Maar verschillende onderzoeken laten verbanden zien tussen Spel en extraversie, Zorg en altruïsme en Zoek en openheid voor ervaringen. De oer-emoties Angst, Woede en Paniek/Verdriet hangen samen met wat in de Big 5 onder neuroticisme valt.’ Een belangrijk verschil is dat de Big 5 de persoonskenmerken van buiten naar binnen beschrijft: van gedrag en gevoelens naar karaktereigenschappen. De schalen van Panksepp verklaren ze juist van binnenuit: vanuit de diep in de hersenen gelegen oer-emoties naar gevoelens, gedragingen en persoonlijkheidstrekken.
Gebalanceerd
Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen een redelijk gebalanceerd profiel hebben, met gemiddelde scores op alle emotiesystemen. Daarnaast is er een groep (ongeveer een kwart) die relatief laag scoort op Angst, Woede en Paniek/Verdriet. Een derde groep scoort hoog op alle systemen en dan vooral op Zorg.
Met welk profiel je het beste af bent, is niet te zeggen, benadrukt Christian Montag, hoogleraar psychologie en maker van de compacte test op pagina 21. Wel is onder andere bekend dat mensen die hoog scoren op Verdriet en laag op Zoek, gevoeliger zijn voor depressies. Maar hoog scoren op de ‘positieve’ emotiesystemen is niet per definitie goed, zegt hij. Zo kan een zeer hoge score op Zoek een risico vormen voor bijvoorbeeld verslavingen.
Psychische klachten
De nieuwe persoonlijkheidsschalen kunnen mensen beter inzicht geven in hun gevoelsleven, maar ook helpen bij het vaststellen en behandelen van psychische stoornissen. Bij mensen met een depressie, bipolariteit, angstaanvallen, verslaving of ADHD is vaak een disbalans in bepaalde oer-emoties te zien.
Bij onder andere bipolariteit kunnen de ANPS helpen bij het stellen van een preciezere diagnose, zodat de beste behandeling wordt gekozen. Bij de ene variant blijken de emotiesystemen Woede, Paniek/Verdriet en Zoek namelijk heel gevoelig te zijn en bij de andere vorm alleen Paniek/Verdriet.
Daarnaast heeft de ontdekking van de emotiesystemen bijgedragen aan de ontwikkeling van nieuwe behandelvormen bij ernstige depressies. Zo blijkt uit een Israëlisch onderzoek dat de immense psychologische pijn die ontstaat als het Paniek/Verdriet-systeem lange tijd actief is, kan worden gestild met een ultralichte toediening van een bepaalde pijnstiller. Een ander nieuw antidepressivum dat het Spel-systeem stimuleert, bevindt zich op dit moment in een gevorderde test-fase. Bij mildere depressies zou het zelfs al kunnen helpen om simpelweg meer humor in therapeutische sessies te brengen, om zo een ander emotiesysteem te activeren.
Ondanks de belangrijke inzichten die het levenswerk van Jaak Panksepp al heeft opgeleverd, staat het onderzoek naar hoe de verschillende oer-emoties precies werken en welke rol ze spelen bij psychische klachten nog in de kinderschoenen. Toch kun je prima zelf experimenteren met het switchen tussen emotiesystemen. Denk tijdens een ruzie met je geliefde maar eens kort aan een liefdevol moment tussen jullie en voel hoe de boosheid wegebt.
Ook de uitslag van de nieuwe persoonlijkheidstest kan handvatten bieden voor het dagelijks leven. Blijk je bijvoorbeeld een gevoelig Paniek/Verdriet- of Angst-systeem te hebben? Door veel sociale activiteiten te ondernemen kun je dat temperen, net als vrijwilligerswerk gaan doen of zorgen voor een huisdier. En dat driftige peutertje? Dat moet vooral héél veel spelen.
Tel nu de punten op van de eigenschappen die horen bij de oer-emotiesystemen. Let op, sommige vragen hebben een afwijkende puntentelling.
Zoek
Je score: eigenschappen 1 + 7 + 13 + 19 = … punten
Normen: minder dan 10 punten is laag, 10 tot 14 punten is gemiddeld, vanaf 14 punten is hoog
Dit emotiesysteem betreft de drang die je voelt om je behoeften te bevredigen, om jezelf te belonen en fijne ervaringen op te zoeken. Nieuwsgierigheid helpt je ook om je een weg te banen uit lastige situaties – bijvoorbeeld wanneer je je verdrietig of bedreigd voelt.
Scoor je hoog op het systeem Zoek, dan heb je een nieuwsgierige blik en zoek je waarschijnlijk ook actief nieuwe ervaringen op – je geniet al van de voorpret. Zo’n ondernemende aard zet je ertoe aan om jezelf te blijven ontwikkelen. Wat daarbij ook helpt, is dat je waarschijnlijk best vertrouwt op je eigen kunnen.
Scoor je laag, dan kijk je waarschijnlijk liever de kat uit de boom en ben je geneigd om je wat meer vast te houden aan het oude vertrouwde.
Angst
Je score: eigenschappen 2 + 8 + 14 + 20 = … punten
Normen: minder dan 7 punten is laag, 7 tot 12 punten is gemiddeld, vanaf 12 punten is hoog
Dit emotiesysteem uit zich in angstigheid en gepieker, en in de neiging om in lastige situaties te ‘bevriezen’ of te ‘vluchten’.
Scoor je hoog op Angst, dan ben je wellicht wat nerveus van aard en ervaar je waarschijnlijk geregeld gevoelens van angst en onzekerheid. Je bent best een piekeraar en kunt behoorlijk worstelen met het nemen van beslissingen. Dat kan zelfs leiden tot slaapproblemen.
Scoor je laag, dan ben je waarschijnlijk niet zo geneigd je snel zorgen te maken of angsten te hebben.
Zorg
Je score: eigenschappen 3 + 9 + 15 + 21= … punten
Normen: minder dan 10 punten is laag, 10 tot 14 punten is gemiddeld, vanaf 14 punten is hoog
Dit emotiesysteem leidt tot gevoelens van liefde en empathie, en uit zich in liefdevol, zorgzaam gedrag. Dat gedrag helpt om relaties te verstevigen en werkt ook als een stressbuffer.
Scoor je hoog op Zorg, dan bekommer je je waarschijnlijk graag om anderen – bijvoorbeeld kinderen en dieren. Je staat doorgaans graag klaar voor anderen en gaat door voor een vriendelijk persoon.
Scoor je laag, dan heb je waarschijnlijk wat minder oog voor de behoeften van anderen of voel je minder ‘zorgdrang’.
woede
Je score: eigenschappen 4 + 10 + 16 + 22 = … punten
Normen: minder dan 6 punten is laag, 6 tot 11 punten is gemiddeld, vanaf 11 punten is hoog
Het emotiesysteem Woede speelt op wanneer je je bedreigd voelt en uit zich in geïrriteerd, boos of zelfs agressief gedrag – de neiging om te ‘vechten’ in plaats van te ‘vluchten’.
Scoor je hoog op Woede, dan zul je waarschijnlijk best eens wat heetgebakerd en gefrustreerd zijn. Die irritaties kunnen een tijdje aanhouden.
Scoor je laag, dan wind je je doorgaans niet zo snel op en bewaar je dus meestal je kalmte.
Spel
Je score: eigenschappen 5 + 11 + 17 + 23 = … punten
Normen: minder dan 11 punten is laag, 11 tot 15 punten is gemiddeld, vanaf 15 punten is hoog
Het emotiesysteem Spel uit zich in bijvoorbeeld competitief gedrag en het leuk vinden om spelletjes te spelen. Zulk gedrag helpt in de omgang met anderen omdat je je zo bekwaamt in sociale regels.
Scoor je hoog op dit systeem, dan zie je waarschijnlijk vaak de humor in van situaties. Je hebt vaak plezier en vindt dat ook belangrijk in het leven. Waarschijnlijk ben je ook vrij extravert van aard.
Scoor je laag, dan is plezier maken voor jou geen prioriteit en sta je niet bekend als een ‘luchtig’ persoon.
Verdriet / paniek
Je score: eigenschappen 6 + 12 + 18 + 24 = … punten
Normen: minder dan 7 punten is laag, 7 tot 12 punten is gemiddeld, vanaf 12 punten is hoog
Dit emotiesysteem hangt samen met gevoelens van eenzaamheid en verdriet. Het speelt bijvoorbeeld op wanneer je een geliefde verliest, of daar bang voor bent.
Scoor je hoog, dan ben je waarschijnlijk snel geneigd om verdriet of zelfs paniek te ervaren – vaak vanwege de angst of het daadwerkelijk verliezen van een belangrijk iemand. Dat kan ook samengaan met eenzaamheid. Scoor je laag op dit systeem, dan ben je niet zo snel geneigd om verdrietig te zijn, of ervaar je op dit moment in je leven niet zozeer zulke gevoelens.
persoonlijkheid
persoonlijkheid
Bronnen o.a.: K. Davis en J. Panksepp, The emotional foundations of personality, Norton, 2018 / M. Orri e.a., Identifying affective personality profiles. A latent profile analysis of the Affective Neuroscience Personality Scales, Scientific Reports, 2017 / C. Montag e.a., Affective neuroscience theory and personality. An update, Personality Neuroscience, 2018
De normen zijn gebaseerd op onderzoek met de Duitse versie van deze test, bij ruim 4200 mannen en vrouwen van gemiddeld 32 jaar.
Bronnen o.a.: C. Montag e.a., Individual differences in affective neuroscience personality scale (ANPS) primary emotional traits and depressive tendencies, Comprehensive Psychiatry, 2017 / M. Orri e.a., Longitudinal and sex measurement invariance of the affective neuroscience personality scales, Assessment, 2018
Dit is een vertaling van de Affective Neuroscience Personality Scales – adjective ratings (ANPS-AR) van Christian Montag, hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Ulm (Duitsland). De test is nog in ontwikkeling. De maker gaf toestemming voor publicatie. De uitslag is geschreven door Psychologie Magazine, hoofdzakelijk op basis van onderzoek verricht met de ANPS. De oer-emotie Lust wordt met deze vragenlijst niet gemeten.
[/wpgpremiumcontent]