Creatief met pillen

Ooit meldde zich bij mij in de spreekkamer een voormalig fotomodel, dat behalve haar uiterlijk ook op bijna alle andere terreinen alles mee had: een leuke piloot als man, een prachtig grachtenpandje in de Jordaan, een lief en gezond zoontje, twee academische titels en een succesvolle carrière als freelance journalist. Eigenlijk zat er maar één ding scheef in haar leven: haar stemming. Vele jaren psychotherapie, voor grote hoeveelheden geld, hadden haar een hoop inzicht in zichzelf opgeleverd. Maar minder somber was ze er niet door geworden.

Tijdens haar zoektocht naar verlossing uit haar depressie consulteerde ze mij met de vraag of een pil ‘dan niet toch iets voor haar zou zijn’. In goed overleg kozen we voor Zoloft, een moderne variant van Prozac. Als sneeuw voor de zon verdwenen binnen enkele weken al haar depressieve klachten. Ze slikt het nu al jaren en is nooit meer depressief geweest. Ze heeft wel nog regelmatig spijt van al die overbodige therapie. Dat ik me deze mevrouw zo goed herinner, heeft ook te maken met de keerzijde van dit succesverhaal: het is nogal uitzonderlijk.

Minder bijwerkingen

In 1993 publiceerde de Amerikaanse psychiater Peter Kramer zijn geruchtmakende boek over Prozac. Vooral de ondertitel van de Nederlandse vertaling wekte beroering: ‘Hoe een geneesmiddel je persoonlijkheid kan verbeteren.’ Kramer beschreef enthousiast hoe een klein groen pilletje tot revolutionaire veranderingen kan leiden. Ook in Nederland waren psychiaters verbijsterd bij het aanschouwen van de effecten van Prozac en aanverwante middelen. Ogenschijnlijk ongeneeslijk verlegen mensen veranderden door dit soort medicijnen in zelfverzekerde types. Maar helaas: deze miraculeuze verandering is lang niet voor iedereen weggelegd en het is nog niet te voorspellen wie zal horen bij geluksvogels als het voormalig fotomodel. Velen kunnen er namelijk net zo goed niet aan beginnen, omdat ze hooguit wat merken van de bijwerkingen.

De medicijnen waarover het meestal gaat als je praat over chemische manipulatie van stemming en gevoel, zijn antidepressiva. Deze pillen zijn werkzaam bij de behandeling van depressie, maar ook van paniekaanvallen, overmatige verlegenheid, pleinvrees en overdreven gepieker over van alles en nog wat. De bekendste groep antidepressiva zijn de zogenaamde ssri’s (selectieve serotonine heropname remmers), waartoe ook Prozac, Fevarin en Seroxat behoren.

Antidepressiva zijn al een jaar of vijftig verkrijgbaar, maar de oudere middelen zijn vanwege hun vele, zelfs niet ongevaarlijke bijwerkingen nooit erg populair geworden. Een belangrijk verschil met de moderne middelen is dat de oudere antidepressiva vooral effect hebben op de werking van noradrenaline, een boodschapperstof, oftewel neurotransmitter, in de hersenen.

De neurotransmitters serotonine en noradrenaline werden jarenlang beschouwd als de belangrijkste stoffen in het brein bij depressie en angst. Er is echter nog een derde stof die een belangrijke rol speelt bij psychische stoornissen: dopamine. Ernstige verstoringen in de hoeveelheid dopamine zouden resulteren in psychosen, zo dacht men vroeger. Medicijnen die vooral de dopaminespiegel in de hersenen beïnvloeden, worden dan ook antipsychotica genoemd. Het vanouds bekendste middel is Haldol, dat al in het midden van de vorige eeuw op de markt kwam. Het werkt redelijk goed tegen allerlei vormen van verwardheid, maar groot nadeel is dat het heftige bijwerkingen heeft. De gebruikers kunnen vreemd of moeizaam gaan bewegen en last krijgen van overmatige speekselvloed en niet stil kunnen zitten. Dit had vaak tot gevolg dat de patiënten weigerden de pillen te slikken.

De laatste jaren gebeurt met de antipsychotica hetzelfde als eerder bij de antidepressiva: er komen steeds meer moderne middelen op de markt, die even goed werken als de oudere, maar aanmerkelijk minder bijwerkingen hebben.

Genetische factoren

Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de neurotransmitters serotonine, noradrenaline en dopamine niet zo makkelijk specifiek kunnen worden gekoppeld aan een bepaalde psychiatrische stoornis. Voor ervaren psychiaters is dat niet zo vreemd, want die weten uit ervaring dat depressieve mensen ook psychotisch kunnen worden en dat schizofrene patiënten vaak ook depressief of angstig zijn.

Een meisje met een borderlinestoornis uit mijn eigen praktijk had bijvoorbeeld heel veel baat bij een antipsychoticum dat ze gebruikt om haar impulsieve neiging zichzelf iets aan te doen, een beetje hanteerbaar te maken. Het lost het probleem niet op, maar betekent wel dat ze minder vaak een crisis heeft en beter van de psychotherapie kan profiteren. Dat dit geen uitzonderlijke praktijk is, blijkt ook uit recente Amerikaanse cijfers: hoewel de meeste moderne antipsychotica enkel officieel zijn geregistreerd als geneesmiddel voor schizofrenie, blijkt in de praktijk dat meer dan de helft van de mensen die ze krijgen voorgeschreven, een andere aandoening heeft! Ook in Nederland neemt dit verschijnsel snel toe.

De verwachtingen van nieuwe psychofarmaca zijn hooggespannen, maar echt revolutionaire middelen zijn de komende jaren niet te verwachten. Er zullen ongetwijfeld nieuwe middelen komen, maar die zullen vermoedelijk alleen minder ongunstige bijwerkingen hebben. Wel zal het zogenaamde creatieve gebruik van de uiteenlopende pillen toenemen. In Amerika is het bijvoorbeeld heel gewoon om mensen twee of meer verschillende antidepressiva tegelijk voor te schrijven. Ook het combineren van antidepressiva en antipsychotica zal een hoge vlucht nemen.

In de geneeskunde wordt enorm veel onderzoek gedaan naar genetische factoren bij allerlei ziekten. Een veel gehoorde voorspelling is dat men over een aantal jaren eerst naar iemands genetische eigenschappen zal kijken, alvorens een geneesmiddel voor te schrijven. Op grond van het genetisch profiel zou een veel groter succespercentage mogelijk zijn dan nu het geval is.

Voor de gemoedspillen zou dat een definitieve doorbraak betekenen. Nu al lijkt de drempel flink te zijn verlaagd en slikken steeds meer mensen een pil om zich beter te voelen. Militairen krijgen pillen om langdurig wakker te blijven, chirurgen om trillende vingers tegen te gaan, vertegenwoordigers om extraverter te zijn. En wie weet wat de toekomst gaat brengen aan lifestyle-pillen. Volgens de Canadese kunstenares Dana Wyse is alles mogelijk: pillen om overtuigend leugens te kunnen vertellen, om meteen gitaar te kunnen spelen, en zelfs om moderne kunst te begrijpen. Maar laten we dat écht nog maar even als toekomstmuziek beschouwen.