Een voorbeeld: je kunt sympathie winnen door iemand te imiteren (‘spiegelen’), maar het kan heel gemakkelijk averechts uitpakken. Te veel imitatie kan ergernis wekken en het effect hangt ook af van allerlei andere subtiele variabelen, zoals hoe leuk de betrokkenen elkaar al vonden: als je iemand niet zo leuk vindt, werkt imitatie alleen maar op je zenuwen.

De uitdaging voor wetenschappers in de psychologie is om dat complexe netwerk in kaart te brengen, waarin tal van variabelen subtiel op elkaar inwerken. In principe kan dat. Vertaald naar de natuurwetenschappen zou het bijvoorbeeld ook heel moeilijk zijn om precies te weten waar een vallend blad van de boom zal terechtkomen als je ertegenaan blaast; dat hangt niet alleen af van hoe hard je blaast, maar ook van de vorm van het blad, het gewicht, de wind, rondvliegende insecten enzovoort. In theorie zou je, als je dit allemaal weet, precies weten waar het blad uitkomt. Maar het zou een ongelofelijke opgave zijn. Het voorspellen van het gedrag van mensen is echter nóg complexer doordat daar nog veel meer variabelen en wisselwerkingen tussen variabelen bij komen kijken.

En dan is er nog een probleem. Als onderzoeksobject zijn mensen wezenlijk anders dan boomblaadjes: ze nemen zelf kennis van onderzoeksresultaten en worden erdoor beïnvloed. Zodra het onderzoek naar buiten komt en in een tijdschrift als Psychologie Magazine staat, is de sociale werkelijkheid al niet meer dezelfde. Blij worden door een glimlach op te zetten? Mooi, maar dat werkt niet meer bij mensen die weten dat dat het effect zou moeten zijn. Sympathie winnen door iemand te spiegelen? Hopen dan maar dat die ander niet ook dat artikel daarover heeft gelezen en denkt: wacht eens even….

Eigenlijk is psychologie als wetenschap in zekere zin niet meer dan geschiedschrijving: wetenschappers beschrijven hoe mensen reageerden in hun onderzoek. En zodra dat bekend wordt, gaan mensen anders reageren. Dat is extreem gesteld, want het geldt natuurlijk lang niet voor alles; niet alle onderzoeksresultaten raken breed bekend en niet alle effecten zijn even gevoelig voor dit mechanisme. Maar de mens blijft een uiterst grillig, complex blad aan de boom – met een eigen willetje. We zullen bijvoorbeeld nooit helemaal kunnen voorspellen wie er wordt aangenomen voor een baan, wie er verliefd op elkaar worden en welke truc voor iemand zal werken om te slagen in werk of liefde. Voor een deel zal de sociale werkelijkheid zich altijd blijven onttrekken aan de greep van de psychologische tips en trucs. Gelukkig maar.

Bron: K. J. Gergen, Social psychology as history, Journal of Personality and Social Psychology, 1973
Roos Vonk is hoogleraar psychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en schrijft over psychologie op www.facebook.com/roosvonk1