Met lood in de schoenen loop ik door de vertrekhal van Schiphol. Vanwege mijn vliegangst heb ik nog nooit een verre reis gemaakt. Nooit zag ik vreemde culturen of exotische palmstranden. Zenuwachtig glijd ik op een lopende band naar de boardingbalie, en krijg een schok als ik beneden het vliegtuig zie staan. Met mijn laatste restje moed overhandig ik de stewardess de boardingkaart. In het vliegtuig zit ik naast een dikke, slapende zakenman. Paniek slaat toe, kan ik nog terug? Maar ik heb geen keus, de motoren starten en mijn stoel trilt. ‘Good afternoon ladies and gentlemen. On behalf of captain Johnson and his crew, welcome on board.’ We maken vaart, Schiphol schiet voorbij, we verliezen contact met de grond, ik vlieg! ‘Wat is je spanningsniveau?’, vraagt een nuchtere vrouwenstem. Ik beland met een klap met beide benen op de grond. Het is de psychotherapeut en ik realiseer me dat ik niet vlieg, maar dat het lijkt of ik vlieg, omdat ik een virtuele bril op heb en deelneem aan een virtuele vliegangstbehandeling op de Universiteit van Amsterdam.
De virtual reality-technologie werd een paar jaar geleden voor het eerst toegepast bij hoogtevrees. In een onderzoek vergeleek hoogleraar en
angstspecialist Paul Emmelkamp de reguliere behandeling van hoogtevrees met behandeling in virtual reality. De proefpersonen in de ene groep moesten op een hoge brandtrap gaan staan, de proefpersonen in de tweede groep zaten gewoon binnen en kregen een bril op. Het beeld dat op hun netvlies werd geprojecteerd, was driedimensionaal en levensecht: ze stonden op een metalen rooster hoog in de lucht, en keken over de reling naar beneden. Na het experiment bleek de hoogtevrees van de proefpersonen in beide groepen even sterk te zijn gedaald.
In de toekomst willen de Amsterdamse onderzoekers meer angsten met behulp van deze technologie behandelen. Zo willen zij onderzoek doen naar de mogelijkheden van de virtual reality-technologie bij pleinvrees. Bij de tu in Delft is voor dit doel onlangs een compleet virtueel metrostation ontworpen.
Confrontatie met angst
Virtual reality heeft vele voordelen: therapeut en cliënt hoeven geen brandtrap te beklimmen of een openbare ruimte te bezoeken, cliënten laten zich eerder behandelen, omdat ze weten dat er weinig kan gebeuren, cliënten hebben meer privacy, de therapeut kan lichamelijke veranderingen meten, zoals een versnelde hartslag.
Angst wordt meestal behandeld met ‘flooding’: cliënten worden gedurende langere tijd blootgesteld aan de situatie waar ze bang voor zijn. Als datgene waar ze zo bang voor zijn niet gebeurt, merken ze dat hun angst niet reëel is, waardoor de angstgevoelens verdwijnen.
Psychotherapeut Josine Arondeus van Stichting Valk, een stichting die mensen van hun vliegangst afhelpt, begeleidt op de Universiteit van Amsterdam mensen bij hun virtuele vlucht. ‘Vliegangst kan zo extreem zijn, dat mensen absoluut weigeren te vliegen, ze lopen weg bij een verjaardag als vliegvakanties ter sprake komen en krijgen het benauwd als ze zich binnen een straal van tien kilometer van Schiphol bevinden.’
De noodzaak van een geleidelijke aanpak maakt het moeilijk om vliegangst in de realiteit te behandelen. Arondeus: ‘Mensen met spinnenangst kan ik behandelen in de realiteit. Als ik cliënten steeds dichter in de buurt van een echte spin laat komen, worden ze steeds minder bang. Maar mensen met vliegangst kun je niet een beetje laten vliegen, je vliegt of je vliegt niet.’ In virtual reality kunnen mensen wel wennen, en de therapeut kan bepalen hoe de virtuele ervaring verloopt. Arondeus: ‘Ik druk op een knop voor bliksem en als cliënten in de vertrekhal al onder hoge spanning staan, laat ik hen daar rondlopen tot hun angst is weggezakt. Pas bij een volgende sessie doen we een virtuele vlucht en herhalen ook die tot de angst verdwijnt.’
Virtual reality is onderdeel van de reguliere vliegangstbehandeling, waarbij mensen uiteindelijk onder begeleiding een echte vlucht maken naar Italië. Om hen voor deze vlucht klaar te stomen, kunnen ze kiezen voor vier reguliere cognitieve gedragsbehandelingen of voor een behandeling in virtual reality. Beide behandelingen richten zich eerst op de angst die aan de vliegangst ten grondslag ligt. Want er is meestal sprake van een combinatie van hoogtevrees, claustrofobie en behoefte aan controle. Als claustrofobie ten grondslag ligt aan de vliegangst en de cliënt voor virtual reality kiest, kan de therapeut hem opsluiten in een virtuele klerenkast of een gangenstelsel. De therapeut kan de angst beïnvloeden door de ruimte nauwer of ruimer te maken. Is de onderliggende angst eenmaal getemperd, dan maken cliënten een virtuele vlucht. Pas daarna vliegen ze echt naar Italië om helemaal van hun vliegangst af te komen.
Inlevingsvermogen is belangrijk
Paul Emmelkamp doet samen met psycholoog Merel Krijn aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar de effectiviteit van de vliegangstbehandeling in virtual reality. Zij vergelijken deze behandeling met het alternatief: de cognitieve gedragsbehandeling. Joeke Houwaard, een van de proefpersonen uit het onderzoek, gelooft niet in virtual reality. ‘De beelden in mijn virtuele bril kwamen uit het stenen tijdperk van de computerspelletjes, je voelt niet dat het vliegtuig van de grond komt, en medereizigers zijn bewegingloze etalagepoppen. Ik moest ontzettend mijn best doen om het gevoel te hebben dat ik vloog.’ Emmelkamp erkent dat het effect van persoon tot persoon verschilt. ‘Het inlevingsvermogen blijft belangrijk, het is net als met het kijken naar een speelfilm: sommige mensen bekijken het van een afstandje, anderen gaan er volledig in op.’
Toch is Emmelkamp optimistisch over de uitkomsten van het onderzoek. ‘Op grond van de voorlopige onderzoeksresultaten denken we dat virtual reality als voorbereiding op de echte vlucht, minstens zo effectief is als cognitieve gedragstherapie. Niet iedereen stapt na een virtuele behandeling even vrolijk in het vliegtuig, maar de angst voor de echte vlucht is vaak behoorlijk gedaald.’ Op de vraag of virtual reality in de toekomst een echte vlucht kan vervangen, antwoordt Emmelkamp: ‘Waarschijnlijk wel, virtual reality wordt steeds realistischer. Maar je komt er natuurlijk nooit mee in Italië.’ n
• Stichting Valk: www.valk.org, tel.: 071-5273733
• Virtual reality behandeling voor hoogtevrees: secretariaat klinische psychologie van de Universiteit van Amsterdam, tel.: 020-5256810
• Een heel praktische stap-voor-stap methode om van uw angst af te komen: Help, ik moet vliegen!, Lucas van Gerwen en René Diekstra, isbn 90 229 8285 8, Utrecht: Bruna