Waarom we allemaal hunkeren naar waardering
Het komt op nadat je ’s avonds moe op de bank ploft. Nadat je je zonder protest laat passeren bij de afhaalthai door een vrouw met een dreinende kleuter aan haar been. Nadat je die hoestende collega met een gerust gemoed naar huis hebt gestuurd; jij zorgt er wel voor dat het werk afkomt. Nadat je met pijn in het hart een borrel van een hartelijke collega hebt afgeslagen, omdat je agenda al zo vol zit. Nadat je je hardop hebt afgevraagd waarom de buurman ineens zo nors gedag zei.
Dat ene zinnetje, dat van elke huiskamer- en cafémuur druipt. ‘Je moet gewoon niet door iedereen zo aardig gevonden willen worden.’ Het klinkt als een wijs advies en we knikken er bevestigend bij – een verlossing moet het zijn, als je je niet zoveel meer aantrekt van anderen. Een vrijbrief voor, en een proeve van, autonoom en zelfverzekerd handelen.
Maar: is het wel zo’n goed advies? Want hoe uitvoerbaar is het eigenlijk? Iemand die zijn gedachten over deze menselijke worsteling flink geslepen moet hebben, is acceptance and commitment-therapeut Gijs Jansen. Hij heeft immers boeken geschreven over loslaten, denken wat je wilt en
vrijuit leven. Dus mail ik hem.
Aan: Gijs Jansen
Van: Peggy.van.der.lee@psychologiemagazine.nl
Datum: maandag, 19 december 2011 15:07
Onderwerp: Aardig gevonden willen worden
Gijs, er is iets met het fenomeen ‘aardig gevonden willen worden’. Het lijkt wel een soort ideaalbeeld wanneer je kunt zeggen: ‘Ik hoef niet door iedereen aardig gevonden te worden.’ Ha, denken we als iemand dat doet, die gaat lekker zijn eigen gang. Maar kan het wel echt waar zijn, als je zoiets zegt?
Gijs>> Nou ja, we houden onszelf er nogal mee voor de gek. In het ideale geval zeggen we dat we niet door iedereen aardig gevonden hoeven te worden en worden we het ondertussen wel.
Peggy>> Dus het is waar dat zelfs mensen die zeggen dat ze niet iedereen te vriend hoeven houden, dat diep in hun hart stiekem tóch gewoon willen? Dat we uiteindelijk allemaal willen dat iedereen ons leuk vindt, van ons houdt, ons mooi vindt om wie we zijn en bij ons in de buurt wil zijn? En hoe erg is dat eigenlijk?
Gijs>> Helemaal niet erg! Het is een gezond evolutionair overlevingsmechanisme. We hebben een ingebakken behoefte om bij de groep te horen. Een ingebakken noodzaak ook: we waren altijd al afhankelijk van anderen om brood op de plank te krijgen. Er moest voor de kinderen gezorgd, samen moest je die beer op z’n rug zien te krijgen en zonder het meel van de buurman kreeg je geen brood gebakken. Goed in de groep liggen was pure noodzaak.
Peggy>> Dat is dan niet veel anders in deze tijd. Wie een hoge gunfactor heeft, vindt beter werk en makkelijker oppas voor een avondje uit. De Amerikaanse coach Tim Sanders schrijft in zijn boek The likeability factor dat ons leven grotendeels wordt bepaald door keuzes van anderen. Of je die baan krijgt, hangt af van je aanstaande chef. Of de sfeer in de klas van je zoon goed is, hangt af van de juf. Of je relatie genoeg ruimte biedt voor tijd alleen, hangt af van je partner. Dan kun je maar beter zorgen dat je aardig voor anderen bent, want hoe aardiger je bent, hoe meer ze je gunnen. Zo bleek bijvoorbeeld uit een onderzoek van de Amerikaanse Columbia-universiteit dat succes op het werk niet wordt bepaald door je opleidingsniveau of cv, maar door je populariteit. Ook de succesvolste leidinggevenden zijn mensen die hoog scoren op de persoonlijkheidstrek ‘vriendelijkheid’: ze behandelen hun werknemers met respect en doen oprechte pogingen om sympathiek over te komen. Aardig gevonden worden levert dus nogal wat op – dat was in de oertijd al zo, en is nu nog zo.
Gijs>> Toch is er wel iets veranderd, en dat is nou net waarmee we het onszelf zo moeilijk maken. Wat er anders is, is dat we tegenwoordig vinden dat we eigenlijk heel onafhankelijk moeten zijn. We mogen van onszelf en onze omgeving dus niet te veel een beroep doen op de sociale steun van anderen. We zouden bijna vergeten dat we kuddedieren in hart en nieren zijn.
Peggy>> Aha. Dus wat we in feite doen is: dóén alsof we niet aardig gevonden hoeven worden, om te laten zien dat we reuze zelfstandig zijn, en ondertussen vóélen dat we de waardering en aandacht van de mensen om ons heen hard nodig hebben.
Gijs>> Ziehier de spagaat waarin we ons bevinden. En dus zoeken we naar bevestiging die we niet te veel mogen krijgen; alsof je eindelijk water vindt in de woestijn en je het vervolgens alleen druppelsgewijs mag drinken. Dat die houding is ontstaan, komt door het toegenomen individualisme in onze maatschappij. Vooral in de media worden we als individu aangesproken en bang gemaakt: we zijn niet mooi genoeg, we worden ouder, en als we één seconde niet opletten, missen we van alles.
De tegenhanger daarvan is het collectivisme, waarbij niet het individuele belang maar het groepsbelang centraal staat. Tijdens een van mijn reizen door Thailand, een collectivistisch land, zat ik een keer te eten in – naar later bleek – een karaokebar. Tijdens mijn maaltijd begonnen de Thaise gasten aan een karaokesessie. De een zong nog valser dan de ander. Het viel me op dat niemand oordeelde over de prestaties van het individu. Iedereen die zong kreeg applaus, zelfs als het zo vals was dat de vullingen haast uit mijn kiezen vlogen. Iedereen hoorde er gewoon bij.
Ik was ontroerd, vooral ook omdat ik zeker wist dat we in Nederland al snel in subgroepjes zouden gaan afgeven op de slechte zangkwaliteiten van sommige deelnemers. Er zit een gemene kant aan de individuele benadering, en vooral: een eenzame kant. Mensen die op zichzelf zijn aangewezen vergeten vaak dat ze een onderdeel zijn van een veel groter geheel. Als je vindt dat je alles zelf moet oplossen, kun je je soms onnodig klein en alleen gaan voelen.
Onafhankelijkheid is een illusie. Ik vraag mensen die onafhankelijk willen zijn weleens of ze langer dan drie minuten onafhankelijk willen zijn van zuurstof. De wereld draait bij de gratie van interactie, zoals jij nu contact hebt met mij omdat je deze letters leest. Je hoeft niet onafhankelijk te zijn, je mag best verlangen naar verbondenheid. Daar is helemaal niets mis mee, aangezien interactie de basis vormt van ons bestaan. <<
Onze onderlinge afhankelijkheid is evident, denk ik bij mezelf na zijn mail. We hebben nou eenmaal van alles nodig van elkaar. En een pasgeboren baby maakt zich ook niet druk over de vraag of mensen hem nog wel aardig vinden na al dat gehuil – hij moet gewoon voor elkaar zien te krijgen dat die melk er komt.
Maar wij zijn geen pasgeboren baby’s meer, en voor volwassenen ligt die onvermijdelijke afhankelijkheid voortdurend in de clinch met onze behoefte aan autonomie. We willen rekening houden met onze partner, kinderen, collega’s en buren; we willen onze deadlines halen, onze goede wil tonen op de school van de kinderen en ’s avonds de kaarsen aansteken voor een romantisch diner, maar we willen ook zomaar eens alleen de stad in of de boel de boel laten.
Aan: Gijs Jansen
Van: Peggy.van.der.lee@psychologiemagazine.nl
Datum: woensdag, 4 januari 2012 11:32
onderwerp: RE: aardig gevonden willen worden
Hoi Gijs, ik heb er nog eens over zitten nadenken. Waar het misschien wringt, is dat onze eigen waarden nooit naadloos aansluiten op de waarden van al die anderen van wie we afhankelijk zijn en die afhankelijk zijn van ons.
Gijs>> Nee, en dus kun je het nooit iedereen – inclusief jezelf – perfect naar de zin maken. Het gevaar van pleasen is dat je er rigide in kunt worden. En als gedrag rigide wordt, wordt het disfunctioneel. Goed zijn voor anderen is een prachtig doel, altijd goed moeten zijn voor anderen maakt het leven onnodig ingewikkelder dan het is. Want vroeg of laat doe je iets een keer niet helemaal goed, en ga je vervolgens gebukt onder het niet nakomen van je eigen rigide verwachtingen. Als je iets altijd goed moet doen, kun je alleen nog maar falen. <<
En dat is natuurlijk waar een gezonde neiging – aardig gevonden willen worden – doorslaat naar een ongezonde: aardig gevonden willen worden ten koste van jezelf. Trainer Bert van Dijk heeft het in zijn boek Waarom niet iedereen mij leuk hoeft te vinden over twee soorten angsten die in mensen huizen. Ze uiten zich in de junk en de pleaser. De junk is bang dat hij door anderen negatief wordt beoordeeld en daarom buiten de boot valt. Hij heeft voortdurend liefde en bevestiging nodig van buitenaf. De junk steekt bijvoorbeeld de kop op als een goede vriend een tijd niets laat horen, en jij meteen denkt dat je iets fout hebt gedaan. Pas als de ander weer laat merken dat hij je toch nog aardig vindt, is de junk in jezelf weer tevreden.
De pleaser is bang om anderen af te wijzen. Hij voelt zich verantwoordelijk voor hun welzijn, aldus Van Dijk. Dus de pleaser in jezelf past zich aan anderen aan om maar niemand teleur te stellen. Hij maakt het je bijvoorbeeld lastig als je iemand moet bellen maar bang bent om diegene lastig te vallen. Of als je je niet kunt concentreren door de gesprekken van collega’s, maar er niks van zegt omdat je ze hun lolletje niet wilt ontnemen.
En die junk en pleaser moeten dus niet de overhand krijgen. Volgens Van Dijk ligt dat gevaar op de loer bij mensen die zich als kind alleen geliefd voelden als ze voldeden aan de verwachtingen en wensen van hun ouders. Passen in het plaatje werd beloond, afwijkend gedrag bekritiseerd. Op die manier bouw je geen eigenwaarde op, laat je je oren steeds maar hangen naar wat anderen zeggen. Belangrijke les voor ouders dus, als ze van hun kind geen lovejunk of pleaser willen maken: niet te veel hun kind willen vormen naar hun eigen wensen.
Hoewel – dat is weer zo’n advies dat wringt. Want daar ga je dan als welopvoedende ouder: ‘Nee, niet zomaar vrolijk dat stuk worst in je mond proppen bij de buurtsuper, eerst beleefd dankjewel zeggen.’ ‘Netjes met mes en vork eten.’ ‘Even gedag zeggen als je weggaat.’ Je kinderen bestoken met verwachtingen waaraan ze moeten voldoen, is inherent aan opvoeden. Ze noemen het niet voor niets ook wel ‘socialiseren’.
Aan: Gijs Jansen
Van: Peggy.van.der.lee@psychologiemagazine.nl
Datum: donderdag, 5 januari 2012 17:53
onderwerp: Nog even over jeugdervaringen…
Gijs, ik las vandaag dat ouders het risico lopen om hun kinderen tot lovejunks te maken als ze ze willen vormen naar hun eigen wensen. Maar is dat niet inherent aan opvoeden? En zíjn we niet automatisch allemaal junks en pleasers? Het leven is uiteindelijk één groot sociaal spel van aanpassen en rekening houden. Dus misschien moeten we het idee dat je een gebrekkige eigenwaarde hebt als je het anderen naar de zin wilt maken, met een korreltje zout nemen. Evenals de suggestie dat je dan vast te weinig erkenning hebt ontvangen in je jeugd.
Gijs>> Tsja… Behoefte hebben aan erkenning en liefde wordt inderdaad al gauw afgedaan als iets problematisch, als psychologisch junkfood voor de onzekeren. De vraag is hoe ‘abnormaal’ die behoefte is. Heel veel mensen hebben een wantrouwen jegens zichzelf: ben ik eigenlijk wel leuk genoeg? Die onzekerheid proberen we op te lossen door bij anderen te checken: vindt hij of zij me leuk genoeg? Of we proberen veel leuker te zijn dan we in werkelijkheid zijn. Allemaal om ervoor te zorgen dat mensen niet achter de verschrikkelijke waarheid komen: dat we menselijk zijn.
Peggy>> Dat is wel vernieuwend wat je daar zegt: om dat pleasen, en dat onderzoeken wat anderen van je denken, gewoon een gezond onderdeel van het dagelijks bestaan te noemen.
Gijs>> Het stoornis- en ziektedenken is een nare gewoonte in de psychologie. Alles wat afwijkt of als zwak kan worden gezien, wordt gelijk bestempeld als probleem of stoornis. En dat terwijl de angst om verlaten te worden juist in ons allemaal zit. Niets is zo menselijk als onze need to belong: onze behoefte bij een groep te horen en zinvolle relaties te hebben. Misschien zouden we eens op een andere, vriendelijkere manier moeten gaan kijken naar onze afhankelijkheid. Angsten en verlangens hoeven elkaar niet te bijten, ze kunnen prima naast elkaar bestaan. Misschien verlangen we juist erg naar contact én zijn we tegelijkertijd onzeker over de vraag of we die liefde en aandacht wel verdienen. Waarom zou je niet mogen verlangen naar contact? En waarom zou je dat niet eng mogen vinden? <<
Psychologen van de Ohio State-universiteit plaatsten in een klassiek geworden sociaal-psychologisch experiment een tafeltje in een lift, met daarop bonnen voor gratis broodjes hamburger. Verborgen in een bovenhoek hing natuurlijk een camera. De onderzoekers waren benieuwd: gedragen mensen zich anders wanneer ze alleen in de lift staan dan wanneer er anderen bij zijn? Het verschil was enorm. Als niemand hen zag, pakte 81 procent van de mensen minstens één bon. Maar waanden mensen zich beoordeeld, omdat er ook anderen in de lift stonden, dan pakte slechts 14 procent een bon. We trekken ons aan de lopende band iets aan van de mening van anderen. En dat is maar goed ook.
Dus als u de volgende keer op de achterflap van het zoveelste boek leest: ‘Vindt u het lastig om kritiek te geven? Houdt u er een rotgevoel aan over als u iemand heeft moeten teleurstellen? Doet u altijd uw best om andermans gevoelens niet te kwetsen?’ en u herkent zich daarin, houd u uw portemonnee dan gerust in uw zak. Een bevestigend antwoord op die vragen bewijst niet dat u een probleem heeft. Het bewijst dat u menselijk bent.
Checklist voor pleasers
Niet doen: Vasthouden aan oude overtuigingen als ‘Als ik niet aardig ben, hoor ik er niet meer bij, en dat is verschrikkelijk.’
Wel doen: Een nieuwe overtuiging ontwikkelen, zoals: ‘Als ik niet aardig ben en ik heb daar mijn redenen voor, neem ik daar verantwoordelijkheid voor. Ook als anderen me dan niet meer zouden accepteren.’
Niet doen: Impulsief reageren op verzoeken van anderen. Als u direct reageert, doet u dat onder druk van de lovejunk, en die zegt misschien wel iets anders dan u werkelijk wilt.
Wel doen: Zeggen dat u eerst over het verzoek wilt nadenken. Gebruik bij het nadenken uw nieuwe overtuiging.
Tem de lovejunk en de pleaser:
Schrijf uzelf een brief. Begin met ‘Zeer geachte…’. Feliciteer uzelf met het temmen van de lovejunk, en som op wat u daarvoor heeft gedaan. Zet boven de brief de datum waarop u denkt de lovejunk te hebben getemd; ga ervan uit dat daar minimaal een half jaar voor nodig is, en maximaal twee jaar. Langer moet u er niet over willen doen.
Maak een ‘stop pleasing’-lijst. Het is belangrijk om te weten van wie je je iets aantrekt bij grote beslissingen. Trainer Ben Tiggelaar legt in de online training ‘Dit wordt jouw jaar’ uit hoe dat in zijn werk gaat. Loop in gedachten eens door een dag, en daarna door een week. Met welke mensen heeft u geregeld te maken? Wie komt u tegen, wie verlangt iets van u, van wiens mening trekt u zich iets aan? Thuis, op het werk, ouders op school, leerkrachten, vrienden, buren, clubgenoten – schrijf iedereen op die er in u opkomt. Wiens mening telt nu echt? Selecteer uit al die namen vijf tot tien mensen.
Benieuwd naar de online training ‘Dit wordt jouw jaar’? Kijk op psychologiemagazine.nl/dwjj
De tips en oefening komen uit: Bert van Dijk, Waarom niet iedereen mij leuk hoeft te vinden, Thema, € 19,95
TEST
Ben ik een pleaser?
Met de volgende test komt u erachter of u de neiging heeft anderen te plezieren, en hoe sterk die neiging is. Ontdek ook wat de achterliggende behoefte is.
Geef bij elke stelling aan of deze wel of niet op u van toepassing is. Sta er niet te lang bij stil en geef het antwoord dat als eerste in u opkomt.
1 Ik vind het heel belangrijk dat bijna iedereen in mijn leven me aardig vindt ja nee
2 Ik geloof dat ruzie niets goeds kan voortbrengen ja nee
3 De wensen van mijn naasten zijn belangrijker dan mijn eigen wensen ja nee
4 Ik verlang van mezelf dat ik boven ruzies en confrontaties sta ja nee
5 Ik doe vaak te veel voor anderen, of laat mezelf zelfs gebruikt worden, om maar niet te worden afgewezen ja nee
6 Ik heb altijd de goedkeuring van anderen nodig gehad ja nee
7 Ik vind het makkelijker om negatieve gevoelens over mezelf te erkennen dan negatieve gevoelens jegens anderen te uiten ja nee
8 Ik ben ervan overtuigd dat ik niet in de steek zal worden gelaten – zolang ik maar dingen doe voor anderen en dus van nut voor hen ben ja nee
9 Ik ben eraan verslaafd om dingen voor anderen te doen en hen te plezieren ja nee
10 Ik haal alles uit de kast om conflicten of confrontaties met mijn familie, vrienden en collega’s te vermijden ja nee
11 Ik doe waarschijnlijk eerst alles waarmee ik anderen gelukkig maak voordat ik ook maar iets voor mezelf doe ja nee
12 Ik kom bijna nooit voor mijn eigen belangen op omdat ik te bang ben voor een boze reactie of een confrontatie ja nee
13 Als ik mijn belang zou laten prevaleren boven dat van anderen, zou ik egoïstisch zijn en vinden mensen me niet meer aardig ja nee
14 Een conflict hebben, of een confrontatie moeten aangaan, maakt me zo angstig dat ik er bijna fysiek misselijk van word ja nee
15 Ik vind het heel moeilijk om kritiek te uiten, zelfs als die gefundeerd is, omdat ik me niemands woede op de hals wil halen ja nee
16 Ik moet anderen altijd plezieren, zelfs als het ten koste van mijn eigen gevoelens gaat ja nee
17 Ik moet mezelf altijd voor de volle honderd procent geven om andermans liefde te verdienen ja nee
18 Ik geloof dat aardige mensen goedkeuring, genegenheid en vriendschap krijgen van anderen ja nee
19 Ik mag anderen nooit teleurstellen door niet te voldoen aan hun verwachtingen – ook al zijn die verwachtingen buitensporig of onredelijk ja nee
20 Soms heb ik het gevoel dat ik probeer om de liefde en vriendschap van anderen te kopen, door veel aardige dingen te doen om hen tevreden te stellen ja nee
21 Ik voel me heel angstig en ongemakkelijk als ik iets zeg of doe wat een ander boos zou kunnen maken ja nee
22 Ik delegeer zelden klusjes ja nee
23 Ik voel me schuldig wanneer ik de verzoeken van anderen niet inwillig ja nee
24 Ik zou me een slecht mens voelen als ik mezelf niet altijd volledig beschikbaar zou stellen voor anderen ja nee
Tel op hoe vaak u ‘ja’ heeft aangekruist. Dit is uw totaalscore: ________________
Heeft u 16-24 punten? De behoefte om anderen te plezieren zit bij u diep ingebakken en is ernstig. Waarschijnlijk weet u zelf ook wel dat dat een zware wissel trekt op uw psychische en lichamelijke gezondheid – en op de kwaliteit van uw relaties. De hoeveelheid stress die u ervaart kan een goede stok achter de deur zijn om het probleem aan te pakken. Maar u moet wel in actie komen om weer greep te krijgen op uw leven. Lees hiernaast of uw behoefte vooral het gevolg is van gedachten, van gewoontes of emoties.
10-15 punten? Uw symptomen zijn al gematigd ernstig te noemen. Het verwoestende patroon vergt uw onmiddellijke aandacht, en u moet proberen het aan te pakken voordat het nog ernstiger vormen aanneemt. Ontdek hiernaast wat de mogelijke oorzaak is van uw behoefte om aardig gevonden te worden.
5-9 punten? U bent een matige pleaser. Ook al heeft u al wel wat kwaliteiten opgebouwd in de strijd tegen uw aanvechting om anderen maar steeds te behagen, ze kan nog steeds uw gezondheid en welzijn bedreigen. Versterk uw kwaliteiten en streef ernaar volledig af te komen van deze neiging.
0-4 punten? Op het moment bent u nauwelijks of zelfs helemaal niet geneigd om anderen te plezieren en aardig gevonden te worden ten koste van uzelf.
Deze test staat ook op psychologiemagazine.nl
En welk type pleaser dan?
Scoorde u 10 of hoger? Dan is het zinvol om te ontdekken wat de belangrijkste oorzaak is van uw behoefte om te behagen: uw gedachten, gewoontes of uw emoties.
Tel eerst de scores op van de stellingen die elk van de drie onderliggende oorzaken meten. De hoogste score geeft aan wat bij u de belangrijkste oorzaak is van uw wens om aardig gevonden te worden. Het is ook mogelijk dat u op twee of zelfs drie oorzaken even hoog scoort. Dan zijn deze in even grote mate aanwezig.
Gedachten
Hoe vaak antwoordde u ‘ja’ bij de stellingen 1, 3, 5, 8, 13, 17, 18 en 24 __________
Gewoontes
Hoe vaak antwoordde u ‘ja’ bij de stellingen 6, 9, 11, 16, 19, 20, 22 en 23 __________
Emoties
Hoe vaak antwoordde u ‘ja’ bij de stellingen
2, 4, 7, 10, 12, 14, 15 en 21 __________
Het vaakst ‘ja’ geantwoord bij gedachten?
Uw behoefte om te behagen komt voort uit de – rigide – gedachte dat iedereen u aardig moet vinden. U ontleent uw eigenwaarde en identiteit aan hoeveel u doet voor anderen; volgens u prevaleren hun belangen boven die van uzelf. Als u deze instelling heeft, gelooft u dat u door aardig te zijn afwijzing en kwetsend gedrag van anderen voorkomt. U legt uzelf strenge regels op, levert harde kritiek op uzelf, en heeft perfectionistische verwachtingen van uzelf – maar tegelijkertijd wilt u niets liever dan door iedereen geaccepteerd te worden.
Het vaakst ‘ja’ geantwoord bij gewoontes?
U wilt anderen onvoorwaardelijk tevredenstellen, ook al gaat dat ten koste van uzelf. Bent u dit type, dan is het een gewoonte van u om iets voor anderen te doen, en per saldo doet u dat dus te vaak en te veel. U zegt zelden ‘nee’ en delegeert zelden. Het is onvermijdelijk dat u telkens overbetrokken raakt, veel van uzelf aan anderen geeft en zelf weinig overhoudt.
Het vaakst ‘ja’ geantwoord bij emoties?
Uw belangrijkste motief is dat u beangstigende en onprettige gevoelens wilt vermijden. Zelfs de mogelijkheid van, of het vooruitzicht op, een boze confrontatie met anderen roept al veel angst op. Uw gedrag dient voornamelijk als vermijdingstactiek om uzelf te beschermen tegen uw angst voor woede, conflict en confrontatie. Maar zoals u waarschijnlijk al weet is deze tactiek niet onfeilbaar. Uw angsten worden er namelijk niet minder van. Ze verergeren juist zolang u zulk vermijdingsgedrag blijft vertonen.
Bron: Harriet Braiker, The disease to please: Curing the people-pleasing syndrome. © 2002
Copyright: The McGraw-Hill Companies, Inc.
Gijs Jansen is Nederlands eerste acceptance and commitment-therapeut. Naast therapie geeft hij workshops en schreef hij een aantal boeken over accepteren en mindfulness, zoals Leef en Laat los. Meer informatie: denkwatjewilt.nl.
Meer van hem leren? Volg de zesweekse online thuistraining ‘Leer loslaten’. Meer informatie en inschrijven: psychologiemagazine.nl/loslaten
Bent u een pleaser? Sla om en test het.