Daar ligt uw peuter, languit op de supermarktvloer. Hij slaat met zijn armen en benen en raakt nog verder buiten zinnen. Ik Wil Snoep! Andere mensen kijken uw kant op. U moet iets doen. Maar wat? U zit met de handen in het haar.
Wat u op zo’n moment goed van pas kan komen, is een portie kennis van de ontwikkeling van het kinderbrein. Daar is de afgelopen jaren veel wetenschappelijk onderzoek naar gedaan, en een aantal recent verschenen populair-wetenschappelijke boeken vertalen de uitkomsten daarvan nu naar een breder publiek. Hierbij alvast vijf inzichten uit deze boekenstapel.
1 Kinderen zijn emotiedieren
Ongemakkelijker dan met een krijsende peuter in een openbare ruimte zult u zich als ouder niet vaak voelen. Bij een kind dat overstuur is, is het brein volledig overgenomen door de amygdala. In deze gebieden – ook wel de amandelkernen genoemd – worden emoties opgewekt. Bij een plotselinge, heel heftige emotie zetten de overactieve amandelkernen een oerreactie in gang: niet denken, maar doen. Ze blokkeren de weg naar de hersenschors, waar het denken zit, en beletten dat die de situatie nog even verstandelijk kan beschouwen. Handig in het geval van acuut gevaar, want dan moet je heel snel actie ondernemen,
maar het hoofd van de peuter op de vloer van de supermarkt bevat daardoor geen greintje rede meer – hij is met zijn hele wezen boos.
Het veelgehoorde advies in deze situatie is: negeren. Maar de Amerikaanse psychiater Daniel Siegel is het daar niet mee eens. Dat schrijft hij in zijn nieuwe boek The whole-brain child, dat net in het Engels in de webwinkels ligt. Siegels advies: Probeer allereerst uw kind te kalmeren door het liefkozend aan te raken en met zachte stem te praten. Benoem de emotie, ook dat werkt kalmerend. Het brengt de allesoverheersende emotie terug tot iets waar gewoon over gepraat kan worden. Op die manier maakt u contact met wat Siegel een beetje simpel het ‘bovenbrein’ noemt, en tempert u de amandelkernen. Zodra uw kind weer bij zinnen is, kunt u het rustig uitleggen dat het zich zo toch echt niet mag gedragen.
Het samenspel tussen de amandelkernen en de prefrontale cortex in het bovenbrein is een belangrijk thema bij de hersenontwikkeling van een kind. Het emotionele ‘onderbrein’ is bij geboorte meer ontwikkeld en groeit bovendien de eerste twee jaar nog flink door. Het maakt dat het gedrag van jonge kinderen veel sterker wordt gestuurd door emoties dan dat van volwassenen. Met als gevolg dat u uw kind soms wel achter het behang wilt plakken.
2 Zelfbeheersing komt stap voor stap
Het duurt de hele kindertijd en een groot deel van de tienerjaren voordat we onze emotionele impulsen goed leren beheersen. De vaardigheid om impulsief gedrag te onderdrukken – een van de zogenoemde executieve functies, samen met het aanpassingsvermogen en het werkgeheugen – begint zich ergens tussen het tweede en derde levensjaar te ontwikkelen en is verbonden met de groei van de prefrontale cortex. Een eerste teken van die ontwikkeling is bijvoorbeeld dat uw kind ergens opgewonden over is en het tóch voor elkaar krijgt om met ingehouden stem te praten. Die ontwikkeling gaat in het derde en vierde jaar heel snel, dan iets minder hard tot uw kind zeven is, en is pas voltooid tegen het eind van de tienerjaren. En zelfs volwassenen schieten nog weleens uit hun slof.
Woede is uiteraard niet de enige emotie die soms in de hand gehouden moet worden. Als uw dochter van negen zenuwachtig is omdat ze op de presentatieavond van de muziekschool in haar eentje een stuk op de cello moet spelen, kan de angst haar op zo’n moment helemaal in zijn greep nemen. Haar zenuwen bagatelliseren (‘Kom, je kunt hartstikke goed spelen en het is zo weer voorbij!’) helpt niet op zo’n moment, want ze heeft even geen plek voor rationele gedachten. Het advies van Daniel Siegel: Laat uw kind aan iets leuks denken. Dat zet delen van de hersenen aan het werk die de amandelkernen tot rust kunnen brengen, en denken aan iets leuks geeft ook een goed gevoel. Probeer haar dat goede gevoel te laten herbeleven en op die manier te ontspannen.
3 Medeleven moet je leren
Kinderen komen niet als engeltjes ter wereld. Ze zijn misschien wel lief, maar feit is dat het empathisch vermogen zich pas na een aantal jaar begint te ontwikkelen. Om met iemand te kunnen meeleven, moet een kind allereerst inzien dat anderen niet altijd denken wat het zelf denkt, en daar gaat al twee jaar overheen. In de psychologie heet dat theory of mind. ‘Je ontwikkelt een theorie over hoe de geest van de ander werkt, zelfs al is dat anders dan bij jou,’ schrijft de Amerikaanse neurobioloog John Medina in zijn boek Het kinderbrein.
In hersentermen gaat het niet alleen om de ontwikkeling van de ‘emotionele’ amandelkernen en de ‘rationele’ prefrontale cortex; de verbindingen tussen beide gebieden spelen ook een belangrijke rol. De ontwikkeling van die verbindingen gaat gelijk op met de ontwikkeling van de neocortex, de buitenste laag van de hersenen, waar de prefrontale cortex een onderdeel van vormt. Met al zijn windingen en groeven is de neocortex bij mensen relatief het grootst van alle dieren; hij is pas volgroeid rond het vijfentwintigste levensjaar.
Voordat uw kind vier is, hoeft u nog weinig medeleven te verwachten, al zijn er natuurlijk grote individuele verschillen. Maar ook een peuter kunt u al helpen de motivaties en het gedrag van anderen te begrijpen. Een ruzie is daarvoor een mooie aanleiding. Komt uw dochter huilend – ‘Daan heeft me geslagen’ – bij u? Benoem dan weer eerst het gevoel van uw kind, zodat u het kalmeert en contact maakt met zijn rationele brein. Door te vervolgen met een ‘Dat is niet leuk. Waarom denk je dat Daan je sloeg?’ probeert u haar te laten inzien wat Daan denkt. Was hij misschien al bezig een boot te bouwen met de lego waarmee zij ging spelen? Op die manier koppelt u het rationele en het emotionele brein van uw kind aan elkaar, en leert het iets over de gevoelens van anderen.
4 Spelen is essentieel
Net zoals jonge tijgertjes spelenderwijs leren een prooi te vangen, leren kinderen door te spelen allerlei nuttige vaardigheden. Volgens de Amerikaanse neurowetenschappers Sandra Aamodt en Sam Wang is spelen zelfs essentieel voor kinderen om zich voor te bereiden op het echte leven. Het belangrijkste is dat ze leren hun gedrag in de hand te houden. Spelenderwijs kunnen kinderen meer controle krijgen over hun amandelkernen.
Als een kind bijvoorbeeld maar aan het rondrennen is en niet stil wil staan, kunt u proberen het met een rollenspel tot staan te brengen. Gewoon stilstaan is ontzettend saai, maar je inbeelden dat je een wachter bent bij het paleis van de koningin maakt het al een stuk interessanter. Bordspellen, muziek maken of een legokasteel bouwen vergen ook controle over emotionele impulsen, omdat een kind zijn stukken pas mag verschuiven als het aan de beurt is, zich moet houden aan een bepaalde melodie of aan een van tevoren bedacht plan over wat het gaat bouwen.
Volgens Aamodt en Wang – auteurs van het deze maand in Nederland te verschijnen boek Het kinderbrein – is het vooral van belang spellen te kiezen die uw kind leuk vindt. Plezier in het spel, en ook nieuwsgierigheid, stimuleren het leren. Ze zorgen ervoor dat er in het brein dopamine wordt aangemaakt. Dat wordt wel gezien als een soort smeermiddel voor leren: het maakt dat de signalen tussen de neuronen makkelijker over en weer gaan, waardoor nieuwe informatie sneller wordt opgenomen en onthouden.
5 Het meeste gaat vanzelf!
Hoewel opvoeden een belangrijke taak is, is het nog wel de vraag hoe groot de impact ervan is op de hersenontwikkeling van uw kind. Daniel Siegel gelooft er heilig in dat ouders het brein van hun kind kunnen helpen groeien, maar Sandra Aamodt en Sam Wang beginnen Het kinderbrein met het advies aan ouders om zich vooral te ontspannen: ‘Het brein bouwt zichzelf.’ Want baby’s en kinderen hebben een aangeboren nieuwsgierigheid voor precies datgene waar ze aan toe zijn. Ze letten bijvoorbeeld als vanzelf op gesproken taal, meer dan op andere geluiden die ze horen, en ontwikkelen zo hun moedertaal. Op het moment dat ze hun bewegingen en evenwicht voldoende onder controle hebben, beginnen ze te lopen. En als ze met heel hun wezen snoep willen, hun emoties nog niet onder controle kunnen houden en net in de supermarkt zijn, dan zetten ze het op een krijsen.
Meer lezen over de hersenontwikkeling van kinderen?
– Daniel Siegel en Tina Payne Bryson, The whole-brain child. 12 revolutionary strategies to nurture your child’s developing mind, survive everyday parenting struggles, and help your family thrive, Random House, $ 24
– John Medina, Het kinderbrein. Onmisbare inzichten voor een optimale opvoeding van baby tot kleuter, Pearson Education, € 19,95
– Sandra Aamodt en Sam Wang, Het kinderbrein. Hoe kinderen zich ontwikkelen, en wat ouders kunnen doen om te helpen, Kosmos, € 24,95[/wpgpremiumcontent]