Als het enige donkergekleurde jongetje kwam hij vanuit Paramaribo terecht in een witte schoolklas. Als kind heb je dan twee opties, legt de tv-psychologe uit. Of je trekt je terug, of je zegt tegen jezelf: ‘Ik ben anders, maar dat is juist goed.’ En zo werd advocaat Gerard Spong een eenling, die zijn identiteit baseerde op ‘anders zijn’.
In het tv-programma Home Sweet Home, dat afgelopen zomer te zien was bij de kro, worden Bekende Nederlanders geanalyseerd door psycholoog Ingeborg Bosch. In het decor van een woonkamer – ‘het huis van het leven’ – levert zij psychoanalytische verklaringen, waarbij het gedrag van bn’ers als Connie Palmen, Willibrord Frequin en Leon de Winter wordt verklaard vanuit hun jeugdervaringen.
Omroepen zenden steeds vaker psychologisch getinte programma’s uit, en steeds meer psychologen geven op televisie hun analyses. Zo leverde in het afgelopen seizoen een wetenschapper commentaar op de lichaamstaal van lijsttrekkers, gaf een psycholoog toelichting bij de groepsprocessen die plaatsvonden in Big Brother en legden therapeuten uit hoe het is om bijvoorbeeld een demente ouder of een autistisch kind te hebben.
Deze trend is niet van vandaag of gisteren. Zeker in Amerikaanse tv-programma’s is de psycholoog al langer kind aan huis. Denk aan Dr. Phil, die furore maakte bij Oprah Winfrey en nu elke werkdag op tv zijn eigen therapieën mag geven. Nieuw is wel dat ook de serieuzere media in Nederland in toenemende mate psychologen inschakelen om onderwerpen toe te lichten of gasten te analyseren. ‘Het is een ontwikkeling van beneden naar boven: het begon bij de ‘lagere’ cultuur en is verspreid naar de ‘hogere’ cultuur’, zegt psycholoog en media-deskundige Jo Groebel hierover. ‘Bijzonder, want meestal verloopt het andersom.’
Psychologen helpen tegen het zwalken
De populariteit van psychologen op tv staat niet op zichzelf: onze hele maatschappij is sinds de jaren zestig gepsychologiseerd. Door het wegvallen van religie en ideologieën, zoeken mensen nieuwe verklaringen voor de wereld om hen heen. Psychologen zijn opgestaan om het gat te vullen dat de dominee achterliet. Psycholoog Steven Pont, die vorig seizoen de groepsprocessen in Big Brother analyseerde: ‘Nu het gedragsregelboekje van de tien geboden is weggevallen, moeten we zelf uitvinden hoe we ons tot de wereld verhouden. Niemand die je nog vertelt hoe het moet. Dat geeft veel vrijheid, maar brengt ook het gevaar met zich mee dat je gaat zwalken. Psychologen kunnen helpen met zoeken, met richting geven aan je leven.’
Sinds mensen in de jaren zestig uit hun collectieve keurslijven werden gehesen, is het individu steeds belangrijker geworden. Mediadeskundige Jo Groebel: ‘Vanuit de psychologie kwam de ideologie van de zelfverwerkelijking, de zelfontplooiing. Het werd belangrijk om de eigen persoon naar voren te schuiven, heel ijdel soms. Het enige wat telt, is de persoon zelf.’
Op televisie zie je tegelijkertijd dat het privé-leven steeds meer in de openbaarheid komt. Groebel: ‘Jerry Springer is daar natuurlijk de pionier van. Aan psychologen wordt in dergelijke talkshows gevraagd een verklaring te geven voor wat mensen zeggen. Soms worden psychologen er ook bij gehaald om een programma het label geven dat het om iets serieus gaat, terwijl het eigenlijk voyeuristisch is.’
Maar ook de serieuze media ontkomen niet aan de tendens van verpersoonlijking: historische en politieke gebeurtenissen moeten een individueel gezicht krijgen, om het spannender te maken. ‘Men denkt zo de geschiedenis makkelijker te kunnen interpreteren’, zegt Groebel. ‘Dan ligt het voor de hand een psycholoog te vragen voor alles een verklaring te geven.’
De suggestie van diepgang
Tv-therapeuten zijn bijna allemaal psychoanalytisch of freudiaans georiënteerd: verklaringen voor het gedrag worden teruggevoerd naar de vroege jeugd. Psycholoog Ingeborg Bosch heeft daar haar huisstijl van gemaakt: naar haar mening is de oorzaak van onplezierige gevoelens te vinden in ons verleden. Als kind werden onze emotionele behoeften niet vervuld, en we streven in het heden onbewust na wat we in onze jeugd hebben gemist. Zo zou Willibrord Frequin in zijn jeugd een groot onrecht hebben gevoeld – gebrek aan aandacht – waardoor hij volgens Bosch in zijn volwassen leven altijd bezig is onrecht te bestrijden. Op deze manier probeert de psychologe een kloppend plaatje van de bn’er te creëren.
Het psychoanalytische gedachtegoed is zeer geschikt voor de televisie, omdat de kijker zich daarin zo goed herkent. Big Brother-psycholoog Steven Pont: ‘We zijn allemaal freudianen, ook al hebben we nooit een letter van Freud gelezen. Iedereen is opgevoed met het idee dat we vervelende gevoelens verdringen, dat onze ouders een enorme invloed hebben op onze persoonlijkheid. Dat is verankerd in onze denkwereld.’ Je ziet dan ook dat de gasten in tv-shows goed bekend zijn met het psychoanalytische jargon en het spelletje braaf meespelen. Als Dr. Phil aan een moeder die haar kind mishandelt, vraagt: ‘Waar komt jouw woede vandaan?’, zegt de moeder zonder aarzelen: ‘Vanuit mijn opvoeding. Mijn eigen moeder leerde ons al vroeg onze woede op anderen af te reageren.’ Zelfs haar zevenjarige zoontje is al helemaal doordrenkt met het therapeutische jargon: ‘Elke keer als mijn moeder me slaat, krijg ik de neiging om dat ook bij mijn vriendjes te doen. En als ik later een kind krijg, ga ik dat ook bij mijn baby doen.’
Deze psychoanalytische interpretatie wordt op tv gepresenteerd als dé waarheid, terwijl de wetenschap er helemaal niet zeker van is dat belevingen en gedrag zo gemakkelijk kunnen worden teruggevoerd op jeugdervaringen. Op televisie biedt het echter een mooi, rond verhaal dat voor de kijker makkelijk te behappen is en de suggestie van diepgang kan wekken.
Kort en bondig graag!
Steven Pont, die zelf geen psychoanalyse-aanhanger is en bij Big Brother niet inging op gedrag van individuen, maar meer keek naar de groepsprocessen, vindt dat je tv-psychologen ook niet moet verwarren met ‘echte’ psychologen. ‘De tv-psycholoog is toch een beetje een kermisnummer. Het is infotainment. Dr. Phil bijvoorbeeld heeft zelf eens gezegd dat hij niet zo’n goede therapeut is. Hij is te dwingend, is meer van grote stappen, snel thuis. Een echte therapie kost maanden of jaren, en Dr. Phil zet in dertien minuten zes levens op een ander spoor. Maar hij is wel een goede tv-psycholoog. En wat hij zegt, is geen onzin, hij snijdt veel onderwerpen aan.’
Een tv-psycholoog moet aan andere eisen voldoen dan een gewone psycholoog, weet Pont uit ervaring: ‘Je moet kort en snel zijn, en dingen durven overslaan. Wat je zegt, kan dan minder waar zijn, maar het blijft langer hangen. Veel doorwrochte psychologen kunnen dat niet.’
Vorig jaar was dit goed te zien bij de ‘Nationale iq-test’ van bnn. De eerste keer dat ze het programma uitzonden, hadden ze een intelligentie-professor uitgenodigd die op de vraag wat intelligentie nu eigenlijk was, antwoordde: ‘Intelligentie kun je het best definiëren als probleemoplossend vermogen. Daar zitten drie elementen in. In de eerste plaats…’ En zo ging het nog even door, wat presentator Jeroen Pauw later de uitspraak ontlokte dat hij het graag wat korter en sneller wilde hebben. Het daaropvolgende jaar was bnn wijzer geworden. De overduidelijk geïnstrueerde psycholoog definieerde iq kort en bondig als: ‘Alles wat je nodig hebt om een beetje makkelijk door een opleiding te komen.’
De meningen over deze versimpeling van de psychologie zijn verdeeld. De Groningse massapsycholoog Hans van de Sande vindt het maar niets. ‘Ik moet iets te vaak denken aan de potsierlijke Koot en Bie-figuur dr. Clavan, die overal een mening over had. Het nadeel van televisie is dat je niets terug kunt lezen. Het is vreselijk oppervlakkig. Als mensen echt geïnteresseerd zijn, kunnen ze psychologische informatie makkelijk op een andere manier verwerven. En anders moet je ze niet uit hun zalige onwetendheid halen.’
Big Brother-psycholoog Steven Pont vindt het juist goed dat de psychologie op tv wordt versimpeld. ‘Net zoals André Rieu mensen naar de klassieke muziek drijft, worden mensen die normaal nooit een boek lezen, door tv-psychologen aangemoedigd zich erin te verdiepen. Mensen als Dr. Phil kunnen op z’n André-Rieu’s veel in gang zetten.’[/wpgpremiumcontent]