Het is meestal omgekeerd. Arbeiders die vinden dat ze te weinig krijgen, of het koor van stemmen nu in Amerika, dat die beurshandelaren op Wall Street veel te dikke salarissen hebben – soms honderden miljoenen dollars – en dat dat maar eens afgelopen moet zijn.
Het menselijk rechtvaardigheidsgevoel is asymmetrisch: altijd sterker in degenen die minder krijgen dan in degenen die méér krijgen. Vandaar de woede over het feit dat die fat cats van de financiële wereld tot het laatste moment feest hebben gevierd, terwijl de Titanic al aan het kapseizen was. Terwijl een grote verzekeraar de regering om miljarden smeekte om faillissement te voorkomen, gingen zijn managers doodleuk naar een peperduur kuuroord, met massages en al.
De asymmetrie in het streven naar gelijke behandeling is al heel jong te zien. Als je het ene kind een kleiner stuk taart geeft dan het andere, roept het ene gelijk ‘Dat is niet eerlijk!’ terwijl je nooit iets hoort van degene met het grootste stuk.
Dezelfde reactie krijgen we van apen, maar dan zonder taalgebruik. Samen met Sarah Brosnan, een studente, gaf ik twee kapucijnaapjes dezelfde beloning voor dezelfde taak. Ze zaten naast elkaar en kregen elk een schijfje komkommer als ze deden wat van hen werd verwacht. Vijfentwintig keer achter elkaar voerden ze de taak uit, elkaar afwisselend. Er heerste een prima stemming en de aapjes weigerden zelden.
Maar toen we de een druiven als beloning gaven voor dezelfde taak terwijl de ander nog steeds komkommerschijfjes kreeg, was de sfeer snel bedorven. Druiven zijn veel lekkerder, en dus hadden we een oneerlijke inkomstenverdeling geschapen. De aap die nog steeds komkommer kreeg, raakte geïrriteerd, weigerde de taak uit te voeren en had ineens een hekel aan dat groene spul. Voer dat normaal gesproken met smaak wordt gegeten, was nu alleen nog maar goed genoeg om te worden weggesmeten. Letterlijk.
Dit is wat economen een ‘irrationele’ reactie noemen, want volgens het profijtprincipe is een kleine beloning nog altijd beter dan géén beloning. Een beloning moet dus altijd worden aangenomen. Maar mensen doen dit ook niet en zijn in die zin dus even ‘irrationeel’. Men heeft dit aangetoond met het zogenaamde ultimatumspel. Als één persoon een gegeven geldbedrag oneerlijk verdeelt, weigert de ander vaak het kleinere deel aan te nemen.
Ik heb wel horen beweren dat rechtvaardigheid in het Westen pas echt een onderwerp werd nadat de Franse Verlichting het beginsel onder woorden had gebracht, maar dat is natuurlijk onzin. In plaats van ons gedrag af te stemmen op beginselen die zijn verwoord door wijze mannen, is het andersom: deze mannen leiden beginselen af uit het menselijk gedrag. Het ultimatumspel werkt over de hele wereld, van de grootste maatschappijen tot de allerkleinste ongeletterde stammen die echt nog nooit van de Franse Verlichting hebben gehoord. De reactie op de buitensporige salarissen op Wall Street gaat dus ontzettend diep; zó diep dat mijn apen er alle begrip voor hebben.[/wpgpremiumcontent]