Toen ik een jaar of 10 was, was ik een groot bewonderaar van Barbra Streisand. Ik wilde net als zij Hello Dolly zingen, in een extravagante jurk met een hoed met veren, en een koor van zangers om me heen waar ik dan bovenuit schalde. We hebben dat ook een keer zo gedaan op een klassenavond. Terugkijkend vrees ik dat onze show bij lange na geen Hello Dolly-allure had en vooral schattig was. Vermoedelijk heb ik wel heel wat van de gebaartjes en zangriedeltjes van La Streisand gekopieerd in mijn optreden. Zij was immers mijn rolmodel, en kinderen leren van volwassenen door hen na te doen.
Als psychologiestudent leerde ik hiervoor de term vicarious learning. Vicarious betekent plaatsvervangend of uit de tweede hand. Bijvoorbeeld als kinderen leren dansen door Madonna na te doen, of opeens interessanterig gaan praten (‘In mijn opinie’, ‘Wat een aanfluiting’) waardoor je hoort hoe hun ouders praten. Omdat ze gedrag afkijken van anderen wordt het ook observationeel leren genoemd. Ook volwassenen leren op die manier van elkaar, onbewust en vanzelf. Mensen stoppen bijvoorbeeld eerder langs de weg voor iemand met autopech als ze kort daarvoor iemand anders hebben gezien die is gestopt bij een ander pechgeval. Door het observeren ‘leren’ ze onbewust het gewenste gedrag.
Je kunt ook plaatsvervangend leren iets juist niet te doen. Als je bijvoorbeeld in een overleg of bij een lezing ziet dat er wordt gegniffeld om iemand die een vraag stelt, zul je minder snel zelf een vraag stellen. Je voelt hoe vervelend het is als het je overkomt, doordat je je verplaatst in de ander. Door dat plaatsvervangende leren hoeven we allerlei dingen niet zelf mee te maken om toch iets te leren. Door naar anderen te kijken en te zien welk gedrag prettige en onprettige gevolgen voor hen heeft, worden we wijzer zonder het zelf te ondergaan.
Toch moet ik erkennen dat ik in mijn leven vaak wel degelijk onprettige ervaringen zelf heb moeten ondergaan om iets te leren. Omdat ik het beter dacht te weten of het er beter van af dacht te brengen. Misschien is het juist aan die eigen ervaringen te danken dat mijn plaatsvervangende gevoeligheid lijkt toe te nemen naarmate ik ouder word. Ik voel steeds meer mee met mensen om me heen, of mensen in boeken en films of gewoon in talkshows en talentenprogramma’s. Door je eigen ervaringen kunnen de ervaringen van anderen je meer raken. Je moet met deze eigenschap niet te veel naar het nieuws kijken of de krant lezen. Maar als je de goeie mensen, boeken en films om je heen hebt, kun je veel hartverwarmende en ontroerende ervaringen opdoen. Innige vriendschappen, pijnlijke ontboezemingen, mooie ingetogen liefdes. Vroeger wilde ik dat allemaal zelf hebben en najagen, maar dat hoeft nu niet meer.
Wie weet komt het wel hierdoor dat je minder gaat najagen als je ouder wordt. Je ervaart meer plaatsvervangend via anderen. Ik heb daarvoor een nieuwe term bedacht, vicarious living. Leven via anderen. Op een veilige manier, in je luie stoel veel meemaken en je zielenleven verdiepen. En het kan zelfs nog als je achter de geraniums zit.
