Persoonlijkheid blootgelegd met DNA-test: deze journalist probeert het uit

Kantelend zelfbeeld

‘Je resultaten zijn beschikbaar,’ lees ik bij een inmiddels routinematige check van mijn Omnigen-dossier. Ik schrik ervan. Eerst een kopje koffie en dan ga ik ervoor zitten. Het scannen van de samenvatting biedt een mengelmoes aan trots en opluchting.

Uit mijn DNA-profiel blijkt mijn aanleg voor neuroticisme ‘licht verhoogd’. Niet fraai, maar het komt niet als een verrassing. Ik kan bijvoorbeeld niet slapen als ik met vieze voeten naar bed ga. Vaak geen probleem, maar wél als ik tijdens wildkamperen in het donker door het bos moet, op zoek naar een stroompje om mijn voeten in te wassen voor ik mijn tent in duik. En dat is slechts één ding in een scala aan grotere en kleinere neuroses.

Er zitten ook een paar opstekers bij de uitslag. Hoog scoren op creativiteit, bijvoorbeeld. Ik heb geen kleurpotloden, naai geen kleding en vind het ook best moeilijk 96 dingen te verzinnen die ik zou kunnen doen met een lading pingpongballen, dus ik beschouw mezelf niet als creatief. Maar nu ik erover nadenk: als journalist begin ik keer op keer met een knipperende cursor op een wit scherm en eindig ik met een verhaal dat er eerder nog niet was. Natuurlijk is dat ook creatief.

Bij het doorspitten van de uitkomsten bekruipt me af en toe wel het gevoel een horoscoop te lezen. ‘U maakt uw keuzes vaak weloverwogen (…). Maar mogelijk voelt u zich er ook prettig bij om af en toe een knoop door te hakken zonder per se alle voor en tegens tegen elkaar te hebben afgewogen,’ luidt bijvoorbeeld de toelichting op mijn licht verhoogde aanleg voor impulsiviteit. Ja, zo lust ik er nog wel eentje.

Verderop in het dossier maken de trots en opluchting plaats voor vertwijfeling. ‘Uw genetisch profiel laat zien dat u mogelijk wat minder empathisch bent dan de meeste mensen.’ Au! Heb ik een blinde vlek voor mijn eigen sociale onvermogens?

Pardoes schiet me allerhande niet-empathisch gedrag te binnen. Ik vergeet bijvoorbeeld best vaak of zwangere kennissen een jongetje of een meisje in hun buik hebben zitten. Als ik echt empathisch was, dan zou ik zoiets wezenlijks toch wel onthouden? spreek ik mezelf vermanend toe. Mijn zelfbeeld kantelt. Is dat terecht? Is het beter af te gaan op de harde inzichten die mijn genen bieden dan op mijn eigen visie op mezelf?

De techniek achter de DNA-test is complex, maar van belang om de waarde van de uitkomsten te wegen. De test loopt mijn DNA na op specifieke fragmenten waarvan is gebleken dat ze samenhangen met persoonlijkheidseigenschappen. De uitslag zegt iets over aanleg voor een eigenschap, maar niet of je de eigenschap ook daadwerkelijk hébt. Berry Kriesels: ‘Niet iedereen met een gen voor neuroticisme of angstigheid wordt daadwerkelijk neurotisch of angstig.’

Aangeboren?

Hoe voorspellend zijn de persoonlijkheidsgenen? Karin Verweij, bijzonder hoogleraar genetica in de psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam, heeft de cijfers voor neuroticisme erbij gezocht bij wijze van steekproef. ‘Het gen dat neuroticisme het best voorspelt, verhoogt het risico op die eigenschap met 0,04 procent,’ vertelt ze. Wie die genetische variant heeft, heeft dus minder dan de helft van een duizendste meer kans op neuroticisme dan iemand die die genetische variant niet heeft. Ik ben met stomheid geslagen. ‘Ja, zo weinig invloed heeft een enkel gen op je persoonlijkheid,’ aldus Verweij. ‘Ook de andere onderzochte genen voor karaktereigenschappen, zoals voor empathie, leveren een vergelijkbaar kleine bijdrage aan de kans op die eigenschap.’

Oftewel: de DNA-test die mij zou vertellen wie ik wérkelijk ben, die mij het trotse gevoel gaf een creatieveling te zijn en me deed twijfelen aan mijn empathische vermogens, zegt eigenlijk ongeveer niets? Berry Kriesels, directeur van Omnigen, beaamt desgevraagd dat de verhoogde kansen en risico’s op eigenschappen die de test zegt bloot te leggen nihil zijn. Daarvoor is de test ook niet bedoeld, voegt hij toe. ‘We willen mensen er vooral bij doen stilstaan dat genen een rol spelen in persoonlijkheid, en dat wetenschappers lange dagen in het lab doorbrengen om te doorgronden hoe dat precies zit.’ Dat klinkt mooi, maar strookt niet met de beloftes in de flitsende reclamefilmpjes die de test voor de somma van 85 euro aan de man moeten brengen.

Is onderzoek naar de genetica van persoonlijkheid dan complete onzin? Nee, zo is het nu ook weer niet. Genen blijken 30 tot 40 procent van de verschillen in persoonlijkheidstrekken tussen mensen te verklaren. Maar daarbij gaat het waarschijnlijk om het samenspel van talloze genen die ieder een piepklein deel van het talent voor empathie of het risico op neuroticisme verklaren. Of en hoe die genen tot uiting komen, is afhankelijk van een scala aan factoren, zoals wat we meemaken in onze jeugd, wat we eten, waar we wonen, wat we leren op school of welke vriendschappen we vormen. ‘Genen voor persoonlijkheid kun je zien als een legopakket voor een complex vliegdekschip,’ vergelijkt persoonlijkheidshoogleraar De Fruyt. ‘Nog voor je geboorte krijg je een doos met talloze legoblokjes – je genen – en begin je, met je ouders, naar je beste vermogens aan het vliegdekschip te werken. Maar als het af is, blijkt de katrol voor het optakelen van lading niet functioneel en vaart het ook niet altijd goed op koers.’ De Fruyt illustreert met deze beeldspraak dat de genen voor persoonlijkheid een startpunt vormen, maar op vele manieren tot uiting kunnen komen. Uit hetzelfde genenpakket kunnen door interactie met de omgeving waarin je opgroeit talloze verschillende persoonlijkheden ontstaan, ieder met unieke kwaliteiten en beperkingen. En daar valt in de loop van het leven ook nog van alles aan te sleutelen. ‘Je kunt blokjes losbreken van het vliegdekschip en nog eens opnieuw proberen te plaatsen. Met hulp van een coach of therapeut kun je de bouwstenen functioneler in elkaar zetten.’

Selffulfilling prophecy

De uitslag van zo’n DNA-test is dus misleidend. Kan dat kwaad? Bij het lezen van de resultaten veranderde mijn kijk op mezelf, vooral op de punten waar de uitslag me verbaasde, zoals bij de vermeende aanleg voor creativiteit en het gebrek aan empathie. Wat doet zo’n veranderend zelfbeeld met iemand? Ik leg de vraag voor aan hoogleraar ontwikkelingspsychologie aan de Tilburg University, Jaap Denissen. ‘Ik kan me hier heel kwaad over maken,’ steekt hij van wal. ‘Het zelfbeeld bepaalt mede hoe mensen zich gedragen.’ Wie zichzelf ziet als bangerd zal iets spannends als een avontuurlijke reis schuwen, dat past immers niet bij hem of haar. ‘Op die manier kan zo’n ongefundeerde testuitslag een zichzelf waarmakend oordeel vormen.’ Daarnaast pretendeert de test ‘hard’ of ‘echt’ te zijn, een oordeel te vellen waar niet aan te ontkomen is. Denissen: ‘Met een beetje pech tref je een uitkomst die je bestempelt tot een kille, angstige, humorloze homp vlees. Daar is niets meer aan te doen, zo lijkt, het zit immers in je genen. Dat kun je mensen echt niet aandoen.’

Opluchting maakt zich tegen het eind van deze zoektocht van me meester. Ik weet nog steeds niet of ik nu angstig ben of dapper – of misschien wel allebei – en dat is prima. Ik ben een vrouw die haar voeten neurotisch wast en haar appartement angstig doorkamt, die in haar eentje op reis gaat, empathisch is maar desalniettemin niet onthoudt of vrienden een jongetje of een meisje verwachten. Dat subjectieve zelfbeeld is weliswaar grillig en onzeker, maar biedt ook ruimte. Ruimte om zelf te bedenken wie ik ben, wie ik wil zijn en welk gedrag daarbij past. //

Aangeboren?

Hoe voorspellend zijn de persoonlijkheidsgenen? Karin Verweij, bijzonder hoogleraar genetica in de psychiatrie aan de Universiteit van Amsterdam, heeft de cijfers voor neuroticisme erbij gezocht bij wijze van steekproef. ‘Het gen dat neuroticisme het best voorspelt, verhoogt het risico op die eigenschap met 0,04 procent,’ vertelt ze. Wie die genetische variant heeft, heeft dus minder dan de helft van een duizendste meer kans op neuroticisme dan iemand die die genetische variant niet heeft. Ik ben met stomheid geslagen. ‘Ja, zo weinig invloed heeft een enkel gen op je persoonlijkheid,’ aldus Verweij. ‘Ook de andere onderzochte genen voor karaktereigenschappen, zoals voor empathie, leveren een vergelijkbaar kleine bijdrage aan de kans op die eigenschap.’

Oftewel: de DNA-test die mij zou vertellen wie ik wérkelijk ben, die mij het trotse gevoel gaf een creatieveling te zijn en me deed twijfelen aan mijn empathische vermogens, zegt eigenlijk ongeveer niets? Berry Kriesels, directeur van Omnigen, beaamt desgevraagd dat de verhoogde kansen en risico’s op eigenschappen die de test zegt bloot te leggen nihil zijn. Daarvoor is de test ook niet bedoeld, voegt hij toe. ‘We willen mensen er vooral bij doen stilstaan dat genen een rol spelen in persoonlijkheid, en dat wetenschappers lange dagen in het lab doorbrengen om te doorgronden hoe dat precies zit.’ Dat klinkt mooi, maar strookt niet met de beloftes in de flitsende reclamefilmpjes die de test voor de somma van 85 euro aan de man moeten brengen.

Is onderzoek naar de genetica van persoonlijkheid dan complete onzin? Nee, zo is het nu ook weer niet. Genen blijken 30 tot 40 procent van de verschillen in persoonlijkheidstrekken tussen mensen te verklaren. Maar daarbij gaat het waarschijnlijk om het samenspel van talloze genen die ieder een piepklein deel van het talent voor empathie of het risico op neuroticisme verklaren. Of en hoe die genen tot uiting komen, is afhankelijk van een scala aan factoren, zoals wat we meemaken in onze jeugd, wat we eten, waar we wonen, wat we leren op school of welke vriendschappen we vormen. ‘Genen voor persoonlijkheid kun je zien als een legopakket voor een complex vliegdekschip,’ vergelijkt persoonlijkheidshoogleraar De Fruyt. ‘Nog voor je geboorte krijg je een doos met talloze legoblokjes – je genen – en begin je, met je ouders, naar je beste vermogens aan het vliegdekschip te werken. Maar als het af is, blijkt de katrol voor het optakelen van lading niet functioneel en vaart het ook niet altijd goed op koers.’ De Fruyt illustreert met deze beeldspraak dat de genen voor persoonlijkheid een startpunt vormen, maar op vele manieren tot uiting kunnen komen. Uit hetzelfde genenpakket kunnen door interactie met de omgeving waarin je opgroeit talloze verschillende persoonlijkheden ontstaan, ieder met unieke kwaliteiten en beperkingen. En daar valt in de loop van het leven ook nog van alles aan te sleutelen. ‘Je kunt blokjes losbreken van het vliegdekschip en nog eens opnieuw proberen te plaatsen. Met hulp van een coach of therapeut kun je de bouwstenen functioneler in elkaar zetten.’

Selffulfilling prophecy

De uitslag van zo’n DNA-test is dus misleidend. Kan dat kwaad? Bij het lezen van de resultaten veranderde mijn kijk op mezelf, vooral op de punten waar de uitslag me verbaasde, zoals bij de vermeende aanleg voor creativiteit en het gebrek aan empathie. Wat doet zo’n veranderend zelfbeeld met iemand? Ik leg de vraag voor aan hoogleraar ontwikkelingspsychologie aan de Tilburg University, Jaap Denissen. ‘Ik kan me hier heel kwaad over maken,’ steekt hij van wal. ‘Het zelfbeeld bepaalt mede hoe mensen zich gedragen.’ Wie zichzelf ziet als bangerd zal iets spannends als een avontuurlijke reis schuwen, dat past immers niet bij hem of haar. ‘Op die manier kan zo’n ongefundeerde testuitslag een zichzelf waarmakend oordeel vormen.’ Daarnaast pretendeert de test ‘hard’ of ‘echt’ te zijn, een oordeel te vellen waar niet aan te ontkomen is. Denissen: ‘Met een beetje pech tref je een uitkomst die je bestempelt tot een kille, angstige, humorloze homp vlees. Daar is niets meer aan te doen, zo lijkt, het zit immers in je genen. Dat kun je mensen echt niet aandoen.’

Opluchting maakt zich tegen het eind van deze zoektocht van me meester. Ik weet nog steeds niet of ik nu angstig ben of dapper – of misschien wel allebei – en dat is prima. Ik ben een vrouw die haar voeten neurotisch wast en haar appartement angstig doorkamt, die in haar eentje op reis gaat, empathisch is maar desalniettemin niet onthoudt of vrienden een jongetje of een meisje verwachten. Dat subjectieve zelfbeeld is weliswaar grillig en onzeker, maar biedt ook ruimte. Ruimte om zelf te bedenken wie ik ben, wie ik wil zijn en welk gedrag daarbij past. //