Is mijn baas een psychopaat?

Wie de Netflix-serie House of cards heeft gezien, weet hoe nietsontziend hoofdpersoon Frank Underwood zich opwerkte tot president van de Verenigde Staten.

De gewetenloze Underwood past goed in het profiel van psychopathische leiders, zegt psycholoog Désiré Palmen. Ze is docent en onderzoeker aan de Hogeschool Avans en promoveerde vorig jaar aan de Open Universiteit op dit onderwerp.

‘Met zijn charme neemt hij mensen voor zich in om hen vervolgens te chanteren of manipuleren. Hij kan liegen zonder schuldgevoel of schaamte. En hij werkt beheerst en onverschrokken naar zijn doel toe: de macht.’

Meedogenloze trekken

Hoewel psychopathie geen officiële psychische stoornis is en er veel discussie is over de exacte definitie, gaan de meeste psychologen bij het vaststellen van psychopathie uit van de lijst kenmerken van de Canadese psycholoog Robert Hare.

Hij ontwikkelde een betrouwbare psychologische test, die psychopathie meet aan de hand van de volgende eigenschappen: het ontbreken van emotionele diepgang, pathologisch liegen, gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel, berouw, empathie en schuldgevoel, manipulatief en sluw gedrag, gevoelens van grandiositeit, oppervlakkige charme en welbespraaktheid.

Ongeveer 1 op de 100 mensen voldoet aan het psychopathisch profiel, maar in sommige kringen vind je er verhoudingsgewijs veel meer: in de gevangenis of tbs-kliniek heeft een op de vier psychopathische trekken, weet Palmen. Zij zijn verantwoordelijk voor maar liefst de helft van alle strafbare feiten – meestal zware misdaden, zoals moord en verkrachting.

Ook onder managers vind je ze relatief vaak: naar schatting vier keer zo veel als onder de gemiddelde bevolking, ontdekten onderzoekers Paul Babiak en Robert Hare.

Ze slaagden erin ruim tweehonderd mensen die op verschillende niveaus leidinggeven en daarvoor een management development-programma volgden, ongemerkt op psychopathie te screenen met behulp van vragenlijsten.

Het hoogst scoorden een aantal mensen die echt aan het roer zaten: twee vicepresidenten, twee directeuren en drie managers. ‘Niet alle psychopaten zitten in de gevangenis. Ze zitten ook in de bestuurskamer,’ concludeerden Babiak en Hare.

Hun boek Snakes in suits (2006) deed destijds veel stof opwaaien. Nogal wat mensen herkenden hún leidinggevende in de meedogenloze trekken die ze beschreven.

In haar eigen onderzoek zet Désiré Palmen uiteen hoe het kan dat mensen met psychopathische trekken relatief vaak terechtkomen in leidinggevende functies, en wat het verschil is met de psychopaten die in de gevangenis belanden.

Waar de laatsten naast hun meedogenloze trekken ook last hebben van een hoge mate van impulsiviteit, blijken ‘succesvolle psychopaten’ juist een hoge mate van zelfbeheersing te hebben.

Zijn of haar nare trekken vallen daardoor in eerste instantie minder op en ze kunnen daardoor hun hoge positie bemachtigen en lang behouden. In tegenstelling tot psychopaten in de cel, kunnen die in het managementteam hun kenmerkende zucht naar spanning meestal wél beheersen.

Palmen: ‘Sommigen zijn heel goed in organiseren, plannen en vooruitdenken. Geweld is voor hen maar gedoe dat ze proberen te omzeilen.’

Charmant masker

Zelf worden ze volgens Palmen vooral aangetrokken tot leidinggevende posities vanwege hun behoefte aan sociale dominantie.

En ze zijn aantrekkelijk voor organisaties door een combinatie van persoonlijkheidseigenschappen die ze omschrijft als boldness: een zelfverzekerde uitstraling, stressbestendigheid en sociale dominantie.

‘Op het eerste gezicht lijken mensen met psychopathische trekken geknipt voor de leidersrol,’ stelt Palmen. ‘Ze komen zelfverzekerd over, al blijkt hun cv achteraf vaak bij elkaar gelogen.

Met hun charisma overtuigen ze mensen om mee te gaan in de nieuwe koers en ze durven harde beslissingen te nemen. Het lijken sympathieke en zelfbewuste leiders wat ze aantrekkelijk maakt voor organisaties die willen groeien.’

Collega’s en hr-medewerkers zijn onder de indruk. De megalomane ideeën van de psychopathische leider worden gelabeld als ‘visie’, zijn of haar manipulatieve en misleidende eigenschappen als ‘invloedrijk’ en ‘overtuigend’, de afwezigheid van empathie en schuldgevoel als ‘doelgericht’, het gebrek aan angst en impulsiviteit als ‘lef’, de vlakke emoties als ‘sterk’ en het narcisme als ‘zelfvertrouwen’.

Dit charmante masker maakt het lastiger psychopathische trekken bij leiders te identificeren dan bij criminelen, denkt Palmen. Ze kunnen hun onderliggende egocentrische en antisociale intenties beter verbergen met hun sociale vaardigheden dan psychopaten die in de gevangenis belanden. Bij gevangenen werd deze boldness namelijk veel minder vastgesteld.

Hoewel mannen in de meerderheid zijn, is 25 tot 30 procent van de psychopaten vrouw. Er zijn dus ook vrouwelijke psychopathische leiders, zegt Palmen. ‘Alleen uiten zij het anders. Ze zwakken hun neiging tot dominantie af omdat dat van vrouwen minder geaccepteerd wordt, en zetten vaker verleiding in om mensen te manipuleren.’

Palmen ontwikkelde een model waarmee ze hoopt dat hr-managers mogelijke psychopaten er bij sollicitaties al vroeg kunnen uitpikken. Het probleem daarbij is echter dat iemand met ‘verdachte’ trekjes nog geen psychopaat is.

‘Gewetenloosheid is een belangrijk kenmerk, maar iemand is pas een psychopaat als hij of zij een aantal basiskenmerken in samenhang heeft. Denk aan charme zonder gevoel, communicatief zonder sociaal gedrag en leidend zonder moreel kompas.

Alleen een ervaren psycholoog kan dit vaststellen door langdurig te proberen patronen in iemands gedrag te ontdekken, zowel op het werk en privé,’ benadrukt Palmen.

Er zijn overigens overeenkomsten met de narcistische persoonlijkheid, maar ook verschillen, schrijft Palmen in haar proefschrift.

‘Bij narcisme zit er vaak een kwetsbaar zelfbeeld onder, waardoor narcisten op zoek zijn naar bevestiging. Die mensen zijn nog te raken. Maar voor psychopaten zijn andere mensen niet meer dan instrumenteel – ze denken puur vanuit zichzelf en zijn totaal niet bezig met het oordeel van anderen.’

Lijken uit de kast

Als zo’n psychopaat op een hoge functie belandt, ontstaan vaak al snel barstjes, stellen Babiak en Hare in Snakes in suits. Met zijn of haar parasitaire stijl laat zo’n snake vooral anderen het werk doen.

Deze manager weet iedereen te paaien, zoekt zelf steeds nieuwe prikkels op, praat soms collega’s het bed in en kent nauwelijks stress. Deze leidinggevende maakt zich namelijk écht niet druk om collega’s en de organisatie, maar denkt alleen vanuit eigenbelang.

Zodra je aan de bel trekt, ben je een obstakel dat uit de weg geruimd moet worden. Palmen: ‘Op de gang maakt zo’n leidinggevende misschien innemende grapjes, maar eenmaal in zijn kantoor scheldt hij of zij je uit of dreigt een dossier van je bij te houden.’

De schade is vaak groot, zegt Palmen: ‘Mensen durven zo’n manager uit angst niet tegen te spreken en krijgen uiteindelijk een burn-out of gaan weg. Er zijn geruchten over grensoverschrijdend gedrag of fraude.

En bij het vertrek van de psychopaat komen de lijken uit de kast: er is wel erg risicovol met geld gespeculeerd en allerlei goede mensen zijn eruit gewerkt.’

Uiteindelijk kunnen ook psychopathische leiders in de gevangenis belanden. Denk aan voormalig miljardair Bernie Madoff (waar de film The wolf of Wall Street op werd gebaseerd), die uiteindelijk – na tientallen jaren van succes – ontmaskerd werd en levenslang kreeg voor het oplichten van duizenden beleggers.

Maar gelukkig is 96 procent van de managers géén psychopaat. En iemand die harde beslissingen neemt op het werk, kan in zijn privéleven toch empathisch zijn. Palmen: ‘Een chirurg zet zijn gevoel ook uit als hij werkt, maar is thuis blij als zijn dochter hem omhelst. Een psychopaat is ook thuis empathieloos.’

Bronnen o.a: D.G.C. Palmen, In search of the psychopathic leader. The deconstruction of the profile of a manifestation of ‘successful’ psychopathy, Ph.D. thesis Open Universiteit Nederland, 2021 / P. Babiak, R.D. Hare, Snakes in suits. When psychopaths go to work, revised edition (origineel 2006), Harper Collins, 2009 / P. Babiak e.a., Corporate psychopathy. Talking the walk, Behavioral Sciences & the Law, 2010