Ze is bloedmooi en razend succesvol. En ze heeft alles wat jij zou willen hebben: interessant werk, een mooi huis, een leuke man. Als je vriendin je op een dag in tranen belt omdat ze ontdekt heeft dat die leuke man vreemdgaat, kun jij niet anders dan opgelucht ademhalen. Eindelijk gerechtigheid!
Waarom is het leuk om iemand anders onderuit te zien gaan? De filosoof Thomas Hobbes meende dat lachen om de ellende van een ander een gevoel geeft van superioriteit. De Amerikaanse hoogleraar Charles Gruner, die de superioriteitstheorie van Hobbes heeft uitgewerkt, doet al vijftig jaar onderzoek naar humor en beweert dat leedvermaak een uiting is van agressie en egoïsme. Er is altijd een winnaar en een verliezer. Lachen om een ander is ook de bevestiging van het gevoel zelf beter af te zijn.
Volgens psychotherapeut Jan Verhulst is leedvermaak in elk mens aanwezig. ‘Als iemand een vette bmw in de kreukels rijdt, dan mag ik dat graag zien. Maar er zijn gradaties in leedvermaak. Het heeft met opvoeding en sociale context te maken in hoeverre je dit soort gevoelens toelaat. Zo’n auto, dat is maar blik. Maar blij zijn dat iemand bijvoorbeeld een levensbedreigende ziekte heeft, is een ziekelijke vorm van leedvermaak. Daar moet je iets aan doen.’
‘In mijn eigen praktijk krijg ik één à twee keer per jaar iemand met een kwaadaardige vorm van leedvermaak. Dat zijn echt nare mensen, die anderen heel slechte dingen toewensen. Of je aan een onschuldige vorm van leedvermaak iets zou moeten doen, is nog maar de vraag. Ik denk het niet. Het is een soort catharsis, een uitlaatklep voor opgekropte agressie.’
Genieten van begrafenissen
Je ziet elke begrafenis als een aanleiding om er op je best uit te zien, liefst met zwarte hoed en voile. Tijdens de dienst laat je je tranen de vrije loop, en je laat je graag voorstaan op de zogenaamd intieme band die je met de overledene had – zelfs op de crematie van die achterneef die je in geen tien jaar meer had gezien.
Een begrafenis kan voor de gasten op de achterste rijen een enorme competitie zijn. Wie mag het meeste verdriet opeisen? Evolutiepsychologen, die zoeken naar de oorsprong van menselijk gedrag, hebben een verklaring voor deze vorm van emotioneel exhibitionisme. Door in het openbaar je verdriet te tonen om de overledene, laat je zien dat je een toegewijd lid van de gemeenschap bent en een belangrijk onderdeel van de groep nabestaanden.
Hoe harder je huilt, hoe hoger je positie in de hiërarchie. Je emoties uitbuiten kan ook een vorm zijn van aandacht vragen. Heimelijk genieten van al die mensen die je komen troosten, die je zakdoekjes en medeleven geven. Dat is lekker. Maar als je staat te snikken op de crematie van je groenteboer, en je ziet hoe de naaste familie op de eerste rij écht in tranen is, kun je je daar wel schuldig over voelen.
Genieten van geld
Je weet dat geld niet gelukkig maakt. Maar het voelt toch wel erg goed om in het zwembad van je villa in Zuid-Frankrijk te dobberen, terwijl je collega’s op een overvolle camping staan. Het liefst zou je er even langzaam langsrijden in je cabrio en vrolijk naar ze zwaaien. Kinderachtig?
Geld geeft status, en bepaalt daarmee onze positie in de sociale hiërarchie. Daarom voelt het goed om meer te hebben dan een ander. Dat de bezitter daarbij soms geplaagd wordt door schaamte, komt volgens de Amerikaanse psycholoog Kasser doordat ieder mens wel weet dat geld niet echt gelukkig maakt. Je veilig voelen, een sociaal netwerk hebben en jezelf waarderen zijn de belangrijkste voorwaarden voor geluk.
Kasser ontdekte dat mensen die veel waarde hechten aan rijkdom vaak onzeker en angstig zijn. Het kopen van dure spullen is volgens Kasser een manier om met die onzekerheid om te gaan. Maar hoe meer spullen je om je heen verzamelt, hoe angstiger en onzekerder je wordt: de angst verdwijnt immers niet.
Jolanda Jetten, sociaal-psycholoog aan de universiteit van Exeter: ‘Met geld is het zo dat je altijd meer of minder hebt dan anderen. En mensen hebben nu eenmaal de neiging om neerwaartse vergelijkingen te maken. Kijken naar mensen die minder hebben dan jij is een manier om jezelf te beschermen.
Jezelf beter voelen dan een ander
‘Mijn vriend heeft zijn vrouw na tien jaar voor mij verlaten. Toen we samenwoonden, kwam zijn ex een keer langs om te zien met wie hij haar al die jaren had bedrogen. Gelukkig word ik niet geplaagd door enige vorm van bescheidenheid. Ik heb nou eenmaal een heel fijn leven, een leuke baan, een prachtig huis. Ik vond ook dat ik er fantastisch uitzag die dag en ik zat daar toch maar mooi met een bos bloemen op tafel die ik van haar man had gekregen. De man die haar had verlaten en voor mij had gekozen. Pas toen ze wegging, kreeg ik medelijden en schaamde ik me voor mijn gevoel van superioriteit.’
