We kwamen graag bij een paviljoen bij een strandpaal, aan een rustig stukje strand met een prachtig uitzicht. Het was het lievelingsplekje van mijn moeder, waar ze tot rust kwam, genoot, en in haar laatste jaren haar ziek-zijn even vergat.
Als ik nu met mijn gezin op Texel ben, gaan we regelmatig even “bij oma langs”. De kinderen kiezen dan ieder een stenen hartje uit, dat we meenemen naar het strandpaviljoen. Daar graven we rondom de strandpaal om te kijken of we nog hartjes van de vorige keer kunnen vinden.
Voordat we de nieuwe in de kuil leggen, geven de kinderen er een kusje op en zeggen ze iets tegen oma, zoals “leuk dat je er was” of “we hebben vandaag zeehondjes gezien”.
Ik vertel ze dan meestal nog een leuke herinnering aan oma. Mijn oudste zoon was anderhalf toen ze overleed, en mijn jongste heeft haar nooit gekend.’
Voor altijd bij ons
Dit ritueel geeft Evelien het gevoel even heel dicht bij haar moeder te zijn. ‘Alsof we op bezoek zijn bij haar. De eerste keer dat ik mijn jongste zoon meenam, had ik het gevoel dat ik hem eindelijk aan haar kon “laten zien”. Voor de kinderen houden we zo de herinnering aan haar levend. Ze vinden de bezoekjes heel leuk en gaan helemaal op in het ritueel.’
Veel mensen hebben zo hun eigen herdenkingsrituelen voor overledenen. Dat concludeerden ook onderzoekers van de Harvard universiteit, die proefpersonen vroegen wat ze deden nadat ze iemand hadden verloren. Er kwamen verrassend veel persoonlijke rituelen naar boven.
Zo vertelde een vrouw dat ze na het overlijden van haar man elke week trouw zijn auto waste, zoals hij dat altijd deed. Dergelijke gebruiken verzachten de rouw, ontdekten de onderzoekers.
Bij een verlies voelen we ons stuurloos: er is iets gebeurd dat we niet wilden, waar we geen invloed op hadden. Rituelen geven ons deels dat gevoel van controle terug, doordat we iets doen met ons verlies.
Overledenen levend houden in de herinnering, ze herdenken in rituelen en een plek geven in ons leven, het past allemaal goed bij de moderne inzichten over rouw: de dierbare is dan wel gestorven, maar de relatie sterft nooit.
Dit in tegenstelling tot wat eerder werd gedacht: dat je vaste rouwfasen moet doorlopen totdat de rouw ‘klaar’ is, en dat het ongezond is om na een bepaalde periode van rouw nog bezig te zijn met de overledene.
Herdenkingsrituelen
‘Lang gingen we ervan uit dat verlies verwerken hetzelfde is als de overledene loslaten,’ vertelt Manu Keirse, emeritus hoogleraar Verlies aan de faculteit Geneeskunde in Leuven. ‘Maar iemand van wie je hebt gehouden, is nooit helemaal verloren.
Het gaat niet om loslaten, maar om anders vasthouden. De persoon integreren in je leven, op een andere manier dan toen hij nog in leven was. Het woord her-inneren zegt het al: iemand op een andere manier in je innerlijk bewaren. En in de herinnering kan niemand echt dood.’
Het is opvallend dat we zo weinig stilstaan bij het belang van herinneren in het rouwproces, vindt Keirse. ‘Jarenlang heeft iemand een belangrijke plaats ingenomen in je levensverhaal. Ook als je moeder is overleden, blijf je altijd haar zoon of dochter.
Vergeet je dat, dan veeg je een deel van je bestaan weg. Finaal vaarwel zeggen zou de indruk wekken dat iemands bijdrage aan je levensverhaal niet meer belangrijk is, je niets meer doet.
Die vorm van afscheid nemen kan schadelijk zijn. Degene die gestorven is tot leven brengen, daarentegen, door zijn herinnering levendig te houden, kan levensreddend zijn.’
Cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak, verbonden aan de Universiteit voor Humanistiek, is het daar zeer mee eens: ‘Door een overledene te herdenken houd je de emotionele relatie met diegene in stand.
Hechting verbreek je niet zomaar. Die gevoelens van liefde zijn er nog steeds. En zolang het niet obsessief wordt of je belemmert in het dagelijks leven, is het goed om de overledene een plek te geven in je leven.’
Dineren met de doden
Toch is het niet heel vanzelfsprekend in onze cultuur, om een overledene te herdenken. Wojtkowiak: ‘In een niet-kerkelijke samenleving sta je eigenlijk alleen bij de uitvaart collectief stil bij wat er is gebeurd.
Daarna moet je in je eentje door met je rouw. Het verdriet zit vooral binnen in jezelf. Herdenkingsrituelen halen het verlies uit die onzichtbaarheid. Ze werken zo goed omdat ze de rouw een positieve, publieke uitlaatklep geven.’
In andere culturen wordt dit nog volop gedaan. Zoals in China, waar op de feestdag Ching Ming complete families samenkomen op de kerkhoven, om de graven van hun dierbaren op te poetsen, wierook te branden en verhalen van vroeger op te halen.
In Oost-Europa bezoeken miljoenen katholieken op Allerzielen de graven van hun geliefden, en worden de kerkhoven prachtig verlicht door een zee van kaarsjes.
In Nepal staat elk jaar een optocht van (heilige) koeien stil bij de doden van het afgelopen jaar: elke koe wordt geleid door een gezin dat iemand heeft verloren. In Israël leggen nabestaanden bij elk bezoek een steentje op het graf, dat symbool staat voor de onvergankelijke liefde voor de dode.
Allerzielen Alom
De laatste tijd ontstaan nu ook in Nederland nieuwe, eigentijdse herdenkingsrituelen. Een van de bekendste is Allerzielen Alom, bedacht door kunstenaar Ida van der Lee.
Begraafplaatsen en uitvaartcentra zijn dan ’s avonds betoverend ingericht met licht en vuur. Elk jaar bedenken kunstenaars nieuwe, bijzondere rituelen om de doden te herdenken en herinneringen op te halen.
‘Zo hebben we op een begraafplaats een tafel ingericht waar de doden aan kunnen dineren,’ vertelt Van der Lee. ‘Deelnemers konden op een bord herinneringen opschrijven aan de overledene, bijvoorbeeld wat iemand altijd aan tafel zei.
Een mooie manier om oude verhalen op te halen. Een ander ritueel was het zingen van de naam van de overledene, om de klank van iemands naam weer te horen. Dat raakte mensen heel diep.’
Dat deze bijeenkomsten in een grote behoefte voorzien, blijkt uit het enorme aantal bezoekers en de grote vraag om herhaling. Inmiddels wordt op tientallen locaties Allerzielen ‘gevierd’, vanuit Allerzielen Alom of op eigen initiatief. Van der Lee: ‘Actief herdenken voorziet in een behoefte van mensen, waarvan ze zelf vaak niet weten dat ze die hebben.’
De mooie kant van verdriet
Samen in een herdenkingsritueel opgaan kan sterk verbindend werken. Joanna Wojtkowiak: ‘Toen we bezoekers vroegen welke emoties ze hadden gevoeld op een herdenkingsavond, stond verbondenheid helemaal bovenaan, terwijl iedereen zijn eigen overledenen had herdacht.
Doordat je het samen met anderen doet, merk je dat je niet alleen bent in je verdriet. Ook andere positieve gevoelens zoals dankbaarheid werden genoemd.’
En verdriet? ‘Dat kwam ook naar voren,’ vertelt Wojtkowiak, ‘maar minder sterk dan je misschien zou denken. Want door een overledene te herdenken kun je iets met het verdriet doen.
Je brandt een kaarsje, schrijft iets op. Zo krijgt het vorm. De mooie locatie, de sfeer, muziek en zang, het delen van herinneringen, maken er een positieve ervaring van.’
Verdriet om een dierbare is weliswaar pijnlijk, maar heeft ook een mooie kant, benadrukken veel rouwdeskundigen. Hoogleraar Manu Keirse: ‘Wat heel belangrijk is om voor ogen te houden, is dat verdriet te maken heeft met houden van. Verdriet en liefde horen samen en vormen elkaars keerzijde. Je kunt met dezelfde passie rouwen om iemand die is gestorven als waarmee je van de persoon hebt gehouden.’
Rouwarbeid
Volgens Keirse helpen herdenkingsrituelen ons bij onze ‘rouwarbeid’, een term van de Amerikaanse psycholoog William Worden. Rouw is, zo zegt Worden, een actief proces – hard werken zelfs, zowel mentaal, emotioneel als lichamelijk.
Dat verklaart waarom rouwenden vaak zo moe zijn. Het werk dat gedaan moet worden, bestaat uit vier rouwtaken: 1. de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien; 2. de pijn van het verlies ervaren; 3. je aanpassen aan de wereld na dit verlies; en 4. weer leren genieten en herinneringen bewaren. Deze taken hebben geen volgorde.
Herdenken helpt bij alle vier de rouwtaken, en met name bij de laatste, zegt Keirse. ‘Het is een moment om met anderen over de overledene te praten, om herinneringen te delen. Daarmee geef je de overledene én het verdriet bestaansrecht.
Door herinneringen uit te wisselen kun je bovendien nog veel nieuwe dingen ontdekken over iemand, en de relatie of de persoon op een andere manier gaan zien. Dat kan helend werken. Zo zie je de relatie vaak nog groeien na het overlijden.’
Verbinding bewaren
Herdenken kan zo iets heel moois opleveren. Keirse: ‘De jaren die je samen hebt geleefd en de gedeelde herinneringen ben je niet kwijt. De invloeden, de inspiraties, de waarden en betekenissen van zijn leven zijn niet verloren.
Als het je lukt om de verbinding met een overledene te bewaren, besef je des te meer dat je zelf ook een groot verschil kan maken in de levens van de mensen van wie je houdt. Niet alleen tijdens je leven, maar ook lang na je dood. Dit besef kan je leven verrijken en je banden versterken.’
Norma Salinas (32) eert elk jaar haar grootouders tijdens de Mexicaanse Dag van de Doden.
Negentien jaar geleden verhuisden mijn moeder en ik van Mexico naar Nederland. Was ik daar grotendeels opgevoed door mijn grootouders – mijn moeder was alleenstaand en werkte – hier hadden we plots geen Mexicaanse familie meer om ons heen. Om mijn cultuur levend te houden is Dia de los Muertos, de dag waarop Mexicanen alle doden eren, erg belangrijk voor me.
Ik sta dan stil bij mijn grootouders en drink bijvoorbeeld tequila met een schijfje sinaasappel, zoals mijn opa altijd deed. Op zo’n moment is hij even bij me. Mijn opa was een beer van een man. ’s Avonds haalde hij geregeld zijn gitaar tevoorschijn om muziek te maken voor mijn oma en mij.
Dan wist ik dat het laat zou worden: urenlang konden we samen liedjes als Como han pasado los años zingen. Op zijn begrafenis zongen we met de hele familie Pajaro Azul als een soort eerbetoon aan de vele keren dat hij het voor ons heeft gezongen.
Ik koester warme herinneringen aan deze herdenkingsdag in Mexico: samen met mijn nichtjes in de pick-up van mijn opa naar het familiegraf rijden, de hele dag kletsen op de begraafplaats, herinneringen ophalen, lekker eten en spookverhalen vertellen.
We kopen de prachtigste bloemstukken, maken het graf schoon en richten een mooi herdenkingsaltaar in. Ook hier in Nederland doen we elk jaar ons best om het uitbundig te vieren – ja, vieren, de sfeer is vergelijkbaar met Kerstmis.
Om onze Nederlandse partners te kunnen meenemen in de traditie hebben mijn moeder en ik vorig jaar een boekje gemaakt met enge Latijns-Amerikaanse volksverhalen, waaronder La Llorona, over een moeder die haar kinderen heeft vermoord. ’s Nachts gaat ze huilend naar hen op zoek. Met geschminkte gezichten lazen we de verhalen in het donker voor.
Het verhaal klinkt luguber, maar we hebben lol in het delen ervan. Zo laten we ook zien dat we niet bang hoeven zijn voor de dood. Dat de dood niet het einde is, maar een volgend hoofdstuk. Ik zie het voorlezen van de verhalen als het begin van een nieuwe traditie van Dia de los Muertos in Nederland.’
Jaren na de dood van haar zus gaf een speciaal herdenkingsritueel Hermien Embsen (67) meer rust.
Vanuit mijn werk leid ik mensen op tot ritueelbegeleider rondom de dood en bij leven. Mede daardoor was ik de eerste jaren na de dood van mijn zus vooral bezig met mijn ouders en hun rouw. Zij waren immers hun kind verloren en dat, zo zegt men, is het ergste dat je kan overkomen. Mijn eigen verdriet kon ik niet kwijt.
Met de jaren nam de diepgang af in de herinneringen en verhalen over mijn zus, maar mijn behoefte daaraan niet. Daarom besloot ik rond haar sterfdag iets bijzonders te doen in de vorm van een ritueel. ’s Morgens vroeg zijn we met de familie naar het kerkhof gegaan.
Terwijl we een lied zongen, wandelden we naar het graf, waar mijn moeder als eerste sprak. Ze vertelde over het extreme gevoel van heimwee dat ze had naar mijn zus en over hoe zwaar ze het vond zonder haar.
Ook deed ze de belofte dat ze haar best zou doen om nog iets van het leven te maken. Die woorden kwamen recht uit haar ziel.
Nog zo’n prachtig moment ontstond na het overlijden van mijn schoonvader. Tijdens een familiefeest gooiden we een grote rode bol wol rond onder de aanwezigen.
Iedereen die hem ving, mocht een verhaal vertellen over opa of oma. Zo konden de kleintjes die hen niet of nauwelijks hadden gekend horen wie ze waren en kon iedereen ervaren hoe onze voorouders ons allen verbinden.
Uiteindelijk liepen de rode draden kriskras door de tuin, als bloedbanen. Het maakte diepe indruk op me, en ik besefte eens te meer dat herdenken gaat om het ophalen van de verhalen en het doorgeven van waarden. En om de kern van de familie: wie waren deze mensen en wat hebben ze ons nagelaten?’
Corine Weerman (74) schreef tijdens een Allerzielen-ritueel een brief aan haar overleden moeder.
Bij ons thuis deden we niet aan rouwen. “Je moet vooruitkijken,” zeiden mijn ouders. Ik ben geboren vlak na de oorlog. Omkijken was dus pijnlijk, de blik moest gericht zijn op de toekomst.
Er hingen bijvoorbeeld ook geen foto’s aan de muur. “Ach, dat oude spul,” zou mijn moeder waarschijnlijk hebben gezegd als ik ernaar had gevraagd.
Maar ik vind aandacht voor mensen die zijn overleden wel belangrijk. Door foto’s op te hangen houd je ze erbij, het is een eerbetoon aan je voorouders. Ik denk dat het goed is om te weten waar je vandaan komt, zodat je beseft dat je niet alles aan jezelf te danken hebt.
Jaren geleden is mijn moeder overleden. Op de begraafplaats waar ze is gecremeerd las ik over Allerzielen Alom, een toegankelijk ritueel waaraan ik besloot mee te doen. En ook al ben ik van huis uit meer bezig met logisch nadenken, met kritisch zijn, toch werd ik diep geraakt.
De bezoekers liepen in ontspannen ernst rond op het terrein. Om me heen zag ik stil verdriet, geen grote huilbuien. Ik heb een brief geschreven aan mijn moeder en die aan een lampion laten opstijgen.
Ik schreef haar waar ik was, hoe prachtig ik het vond en dat ik tot mijn verrassing zo geroerd raakte. Door zo een tijdje tegen haar te praten, maakte ik haar deelgenoot van Allerzielen Alom en van mijn beleving.
Alle deelnemers aan het ritueel waren op dat moment op hun eigen wijze met hun verlies bezig – met rouw, heimwee en herinneringen. Allemaal openden ze hun hart. Dat maakte het herdenken makkelijker. Samen creëerden we een golf van aandacht voor de doden.’
Bronnen o.a.: M. Keirse, Helpen bij verlies en verdriet, Lannoo, 2017 / M. Norton, F. Gino, Rituals alleviate grieving for loved ones, lovers, and lotteries, Journal of Experimental Psychology, 2014
7 manieren om een overleden dierbare te herdenken
1. Maak een herdenkingsplek
Een hoekje met een foto, een geliefd voorwerp, een kaars. Geef de urn een bijzondere plek, of begraaf de as en plant er een boom op. Zet een bankje in de tuin neer om op te zitten en aan die persoon te denken.
2. Geef een herdenkingsetentje op de sterfdag
Kleed het aan met herinneringen aan die persoon, bijvoorbeeld met zijn of haar lievelingsbloemen, lievelingsgerechten en foto’s. Lees op de avond zelf een gedicht voor, deel een herinnering of vraag iedereen iets te delen over die persoon.
3. Doe iets wat de overledene graag deed
Ga naar een plek waar diegene graag kwam. Speel met z’n allen het gezelschapsspel waar hij of zij zo van genoot. Ga naar zijn of haar favoriete restaurant. Kijk naar de zonsondergang. Bak een taart zoals je oma altijd deed. Of ga iets doen dat de overledene nog graag had willen doen, maar wat er niet van is gekomen. Bijvoorbeeld een bepaald land bezoeken, een voorstelling zien. Zet je in voor een goed doel dat hij of zij belangrijk vond.
4. Bezoek een herdenkingsbijeenkomst
Bijvoorbeeld Allerzielen Alom. Met zo’n herdenkingsritueel merk je dat je niet alleen staat in je verdriet.
5. Draag iets bij je van de overledene
Je kunt de as laten verwerken in een juweel, of een sieraad van de overledene bij je dragen. Of gebruik een voorwerp dat hij of zij graag gebuikte. Timmer met de hamer van je vader, roer in de soep met de pollepel van je oma, laat je verwarmen door de sjaal van je vriendin.
6. Houd de herinnering levendig
Maak een boek met foto’s en herinneringen. Verzamel foto’s, vraag aan mensen die de overledene kenden om een dierbare herinnering op te schrijven. Noem hem of haar op belangrijke momenten, zoals in een speech op een bruiloft.
7. Noteer sterfdata op de kalender
Laat de nabestaanden iets horen op deze dag. Keirse: ‘Dit zijn vaak momenten waarop de familie intens terugdenkt aan de overledene. Door een kaartje te sturen of iemand op te bellen, laat je ze voelen dat je in gedachten bij hen bent in hun gemis, ook nog na lange tijd.’
Zelf een herdenkingsritueel bedenken
Huilen, praten, lachen: bij het herdenken van een overledene wil je ruimte voor álle emoties. Zo creëer je een ritueel met een open sfeer.
Is er een tuin, bos, strand of andere plek waar de overledene graag kwam? Dan zou je het ritueel daar kunnen houden. Bedenk een handeling die herinneringen aan de overledene oproept.
Dat kan van alles zijn: een brief schrijven, vuur maken, een lied zingen, iets voorlezen, iets begraven – zolang het maar bij je past.
Het kan helpen om symbolen met een universele betekenis te gebruiken. Zo staat een kaars voor warmte, licht, vergankelijkheid. Een steen voor onvergankelijkheid en eeuwigheid. Een boom planten voor groei.
‘Een herdenkingsritueel is mooi, maar ook kwetsbaar, het wekt emoties op. Ook pijnlijke emoties,’ zegt cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak.
Het is daarom belangrijk dat er tijdens het ritueel alle ruimte is voor gevoelens van rouw en verdriet en dat iedereen zich vrij voelt die te delen. Maar grappige herinneringen ophalen en samen lachen kan net zo goed helend zijn.
Maak duidelijk dat de aanwezigen overal vrijblijvend aan kunnen meedoen. Wojtkowiak: ‘Houd het laagdrempelig en informeel. En bedenk goed wie je erbij wilt hebben. Je kunt bijvoorbeeld ook de kinderen erbij betrekken.’