Lang voordat zij het hem vertelde, wist de aanstaande vader al dat zijn vrouw zwanger was. Hij heeft namelijk last van ochtendmisselijkheid, net zoals hij dat had tijdens haar eerste zwangerschap.
‘Zwangere’ mannen met pijn in de buik, gezwollen enkels, moeheid of dikker wordende buiken worden vaak een beetje lacherig behandeld. Ze leven zich te veel in hun vrouw in, is het oordeel, of ze proberen ook wat aandacht te krijgen. Maar zo’n combinatie van klachten bestaat echt en heeft zelfs een naam: het syndroom van Couvade. De Belgische hoogleraar psychiatrie Myriam Van Moffaert, auteur van het boek Vrouwen, humeuren en hormonen, schat dat tussen de 1 en 5 procent van de mannen hiervoor een arts raadpleegt. ‘Maar van de meeste klachten hoor je nooit iets. Er is ook niet veel over bekend, alle aandacht gaat naar de vrouw.’
Misschien zijn deze mannen inderdaad overdreven betrokken, of zijn ze een beetje jaloers op de band tussen hun vrouw en het kind. Maar wellicht is er ook een lichamelijke verklaring. Recent onderzoek laat namelijk zien dat er ook bij mannen hormonale veranderingen optreden tijdens de zwangerschap van hun vrouw en na de bevalling. Hormonen als prolactine, oestrogeen en cortisol zijn bij aanstaande
vaders in een hogere concentratie aanwezig dan bij vergelijkbare mannen die geen vader worden. Het zijn hormonen die een rol spelen bij verzorging, koesteren, beschermen. Het is goed mogelijk dat mannen zich er, net als vrouwen, via hun hormonen bewust van worden dat ze straks voor een hulpeloos mensje moeten zorgen.
De aanstaande vaders zelf hoor je er minder over, maar veel zwangere vrouwen signaleren opgetogen een grotere zorgzaamheid bij hun partner. Hij sleept het voetenbankje aan en doet opeens in razend tempo alle achterstallige klusjes in huis. Is het de vertedering over haar dikke buik, de confrontatie met het schoppende kindje, of spelen zijn hormonen op?
Broedende duiven
Een klein belrondje langs enkele vroedvrouwen en geboortecentra laat zien dat het nieuwe onderzoek nog niet echt is doorgedrongen. Men schiet in de lach of vindt het ‘wel schattig’. Maar verbaasd zijn de vrouwen niet, want zij zien continu mannen langskomen die veranderen door de zwangerschap van hun vrouw. Thea van Tuyl van de cursus Samen Bevallen: ‘Ik heb in een krantenberichtje gelezen dat prolactine wordt aangemaakt, wat een zorgend effect heeft. Het is heel grappig dat je dat in de praktijk kunt zien. Ik zie mannen die door hun vrouw worden meegesleept naar de cursus, die een beetje nors binnenkomen, zo van: als het mot, dan mot het. Maar na verloop van tijd reageren ze allemaal hetzelfde: ze raken betrokken bij de bevalling en vervolgens ook bij het aanstaande ouderschap. Ik maak zelden mee dat mannen vlak voor de bevalling nog steeds ongeïnteresseerd of afstandelijk zijn.’
Prolactine is een van de hormonen die het vadergevoel kunnen stimuleren. Bij vrouwen brengt het hormoon na de geboorte van het kind de melkproductie op gang. Bij mannelijke dieren speelt het een rol bij de zorg voor de jongen. Mannetjesduiven bijvoorbeeld, die uit zichzelf niet voor hun nageslacht zorgen, gaan plotseling broeden als ze prolactine krijgen toegediend en voederen hun jongen.
Mensen zijn geen duiven, maar wel blijkt dat prolactine ook bij mannen wordt aangemaakt tijdens ‘hun’ zwangerschap. De Canadese onderzoekster Anne Storey en haar collega’s ontdekten dat de hoeveelheid prolactine bij mannen significant stijgt tegen het einde van de zwangerschap; het gehalte blijkt in die fase 20 procent hoger te liggen dan in het begin van de zwangerschap. Mannen die meer zwangerschapsverschijnselen hebben, hebben ook meer prolactine in hun lijf. De mannen gaan samen op met hun vrouw, want ook bij haar stijgt het prolactinegehalte tegen het einde van de zwangerschap.
Nestje bouwen
Oestrogeen staat bekend als een vrouwelijk geslachtshormoon, maar zwangere mannen blijken het ook aan te maken. Oestradiol is het belangrijkste en krachtigste oestrogeen en aanstaande vaders blijken er meer van aan te maken dan vergelijkbare mannen zonder kinderen. De verhoging begint dertig dagen voor de bevalling en het oestradiolgehalte blijft minstens drie maanden na de geboorte hoog, zo blijkt uit een artikel uit het tijdschrift Mayo Clinic Proceedings. Dit is het eerste onderzoek dat veranderingen in de hoeveelheid oestradiol bij mannen aantoont.
Zoogdieren, mensapen en vrouwen gaan zich onder invloed van oestradiol moederlijk gedragen. Grote kans dus dat dit bij mannen dezelfde functie heeft. Hormonenexpert Myriam Van Moffaert: ‘Zoals de vrouw nest-hormonen aanmaakt, waardoor ze de kinderkamer inricht en kleertjes gaat kopen, zo kunnen mannen hormonen aanmaken die gedragingen als hechting, liefdesinvestering en protectie stimuleren. Ze maken de man klaar voor zijn nieuwe sociale rol.’
Bij die nieuwe rol hoort ook een zekere huiselijkheid. Het is natuurlijk niet wenselijk dat de aanstaande vader de straat opgaat om herrie te schoppen of continu omkijkt naar andere mooie vrouwen. De geslachtsdrift, agressie en dominantie staan onder invloed van het mannelijk geslachtshormoon testosteron. Mannelijke vogels die testosteron-implantaten krijgen, zorgen bijvoorbeeld minder voor hun jongen, omdat ze continu in strijd zijn met andere mannetjes. Zowel bij dieren als bij mensen zorgen vrouwen er mede voor dat de mannen enigszins ‘gedomesticeerd’ raken: mannen met een relatie hebben minder testosteron dan vrijgezellen.
Een pasgeboren baby toomt de man nog verder in. Uit het onderzoek van Anne Storey blijkt dat het testosterongehalte na de geboorte met 33 procent daalt, vergeleken met het gehalte vlak voor de geboorte. De aanblik van een zachte, naar Zwitsal ruikende baby verjaagt de mannelijke hormonen. In hetzelfde onderzoek werd mannen gevraagd een zachte pop in hun armen te nemen, die in een deken van een echte baby was gewikkeld. Ondertussen werd een bandje gedraaid met babygehuil van pasgeboren baby’s, gevolgd door een fragment uit de videofilm Breast is best, waarin een baby de borst krijgt. Mannen met een laag testosterongehalte hielden de nep-babytjes langer vast.
Maar dat is niet het hele verhaal. Het testosteronniveau blijkt flexibel te zijn. Kersverse vaders hebben dan wel het laagste testosterongehalte van alle mannen, na het babygehuil stijgt dit gehalte weer even. Evolutionair gezien zou dit kunnen betekenen dat het babygehuil voor de vaders een signaal is dat er mogelijk gevaar dreigt. Mannen worden namelijk niet alleen geacht een verzorgende rol te hebben, maar moeten ook in actie komen om het kind te beschermen, desnoods door het gevecht aan te gaan. Een vleugje extra testosteron bereidt hen daarop voor.
Prikkelbare mannen
‘Rond de bevalling zie ik regelmatig prikkelbare, gestreste mannen. Ze moeten dan ook aldoor bereikbaar zijn. De onzekerheid vreet aan ze. Ze zijn heel alert: sommigen zitten ’s nachts bij elke kik recht overeind in bed: “Begint het al, begint het al?”‘, vertelt Thea van Tuyl van de cursus Samen Bevallen.
Het is dus niet zo vreemd dat het stresshormoon cortisol bij mannen flink begint te stijgen in de week voor de geboorte. Cortisol maakt hem waakzaam. In plaats van het ‘fight or flight’-hormoon, zoals cortisol vaak wordt genoemd, kun je het beter benoemen als ‘heads-up-eyes-forward-something-really-important-is-happening’-hormoon, zegt onderzoekster Katherine Wynne-Edwards in het Amerikaanse tijdschrift Psychology Today.
Bovendien is cortisol betrokken bij paarvorming bij dieren en bij zorg. Kersverse moeders bijvoorbeeld, met hoge cortisolspiegels, worden meer aangetrokken door geurtjes van baby’s en kunnen de geur van hun kind beter herkennen dan andere moeders.
Net als bij oestradiol en prolactine volgt het patroon van de man dat van de vrouw. Bij de bevalling stijgt het cortisolgehalte van de vrouw met 102 procent, dat van de man met 76 procent. Deze correlaties tussen de hormoongehalten van de vrouw en die van de man, noopt Storey en collega’s tot de veronderstelling dat de verandering van hormoonproductie groter is bij stellen met een sterke intimiteit. Eerder was al gebleken dat mannen meer zwangerschapssymptomen hebben, naarmate de relatie met hun vrouw intiemer is.
Hoe weet het lichaam van de man eigenlijk dat hij zwanger is? Waarschijnlijk zijn feromonen hier deels verantwoordelijk voor. Feromonen zijn geurstoffen die worden waargenomen door een piepklein orgaantje in de neus, dat via zenuwcellen in direct contact staat met de hersenen. Feromonen merk je niet bewust op, maar ze kunnen wel een grote invloed hebben. Zo zijn ze verantwoordelijk voor het synchroon lopen van de menstruatiecyclus van vrouwen die dicht op elkaar leven.
Myriam Van Moffaert benadrukt dat de veranderingen van de hormonen plaatsvinden in een tweerichtingsverkeer: ‘Hormonen wakkeren het gevoel van zorgen aan, en de psychologische voorbereiding wakkert de hormonen aan.’ Met andere woorden: de man is veel in de buurt van zijn vrouw, waardoor hij blootstaat aan feromonen. Daardoor wordt hij zorgzamer, waardoor hij weer vaker in de buurt van vrouw en kind wil zijn. Zijn gedachten kunnen zijn hormonen op hun beurt ook weer beïnvloeden: maakt hij zich bijvoorbeeld zorgen over de aanstaande bevalling, dan kan zijn cortisolgehalte stijgen.
Jantje lacht, Jantje huilt
De combinatie vrouwen en hormonen is maar al te bekend en soms zelfs gevreesd. Humeurschommelingen worden bij vrouwen nogal eens aan de hormonen toegeschreven. Bij mannen was hier in het verleden weinig aandacht voor, afgezien van het ‘viriele’ hormoon testosteron. Bovenstaande onderzoeken laten echter zien dat er stukje bij beetje meer aandacht komt voor de hormonale gevoeligheid van de man. De Schotse arts Gerald Lincoln ontdekte onlangs dat mannen emotioneler en kwetsbaarder worden als het cortisol stijgt en testosteron daalt, zoals bij de zwangerschap van hun vrouw gebeurt: ze lachen en huilen sneller en trekken zich eerder terug.
Ongeveer 10 procent van de partners van vrouwen met een postnatale depressie, is zelf ook depressief. Uiteraard is dit niet alleen aan hormonen toe te schrijven, maar wellicht dragen die wel hun steentje bij. Komt er nu eindelijk erkenning voor de zwangere man? Myriam Van Moffaert vindt niet dat er lichamelijke symptomen nodig zijn om de mannen serieus te nemen. ‘Het is onzin dat je met een briefje van het laboratorium zou moeten bewijzen dat je hormonen een andere samenstelling hebben. Ook psychosomatische symptomen zijn reeël.’
Maar misschien draagt het wel bij aan wat meer begrip voor de aanstaande vader met pijn in de buik, die het ene moment tranen in zijn ogen krijgt vanwege zielige kindjes op de televisie, en het volgende moment weer staat te stralen. n
Fred Melssen (39), vader van Tijmen (3 jaar) en Aljoscha (6 maanden),
‘Om halfzes ’s ochtends werd Sybille wakker. Ze vertelde me dat ze beginnende weeën had. Ik was niet verrast, want even daarvoor had ik hetzelfde gevoeld. Pijn in mijn buik, pijn in m’n onderrug die naar boven uitstraalde. Het was precies wat zij ook voelde. Heel frappant. Daarvoor had ik dat nog nooit gehad en daarna ook nooit meer.
In totaal heeft de bevalling van Tijmen 48 uur geduurd. Ik was heel alert en heb nauwelijks geslapen. Normaal kan ik heel slecht tegen bloed, maar bij de bevalling vond ik het helemaal niet eng. Ik was wel bezorgd. Tijmen bleek verkeerd te liggen, zodat het een tangverlossing moest worden. Op een gegeven moment kwam het kopje tevoorschijn, maar verder gebeurde er weinig. In mijn herinnering waren er minstens vijf artsen en verpleegkundigen aanwezig, die van alles aan het doen waren met hun gereedschap. Ik tastte al hun ogen af, op zoek naar een sprankje informatie. Ik was me wezenloos geschrokken door al die bedrijvigheid. De tweede keer met Aljoscha was het veel minder spannend. We hadden weer gerekend op 48 uur, maar nu was het in een uurtje gepiept.’
Bram Bakker (38) en Bernet Elzinga (32), 8 maanden zwanger
‘Hormonen? Daar heb ik nog niets van gemerkt. Ja, als ik me heel erg ga concentreren op wat Bernet allemaal voelt, dan ga ik het uiteindelijk zelf wel voelen. Dat is hetzelfde als wanneer je nu gaat focussen op je rechterknie, dan krijg je daar uiteindelijk ook allerlei klachten.
Maar Bernet zegt wel de hele tijd dat ik zo androgyn ben geworden, we maken er grappen over. Dat ik zo lief en zorgzaam ben en dat ik opeens bossen bloemen ging kopen. Maar dat had een andere reden: ik was bij een vriend en die kocht op de markt drie bossen bloemen voor zichzelf. Zo kwam ik op het idee.
Wat ik wel merk, is dat je van een confrontatiemodel meer gaat neigen naar het compromismodel. Van de LPF meer richting PvdA, zal ik maar zeggen. De drempel om het conflict op te zoeken wordt hoger. Als je je hand op die buik legt, en je voelt het 2 cm daaronder bewegen…, dat is natuurlijk heel kwetsbaar. Zo’n enorme buik roept zorg over zich af. Als ik naast haar loop, zie ik haar van die kleine pasjes maken. Ik krijg echt troetelneigingen: “Zal ik zo’n lekkere klapstoel voor je klaarzetten onder de douche?”
Het komt natuurlijk van twee kanten. Bernet is normaliter heel zelfredzaam, maar nu kan ze zelf ook meer zorg verdragen. Ze vindt het nu wel prettig als ik een kussentje onder haar gezwollen voeten schuif.
De bevalling verdring ik. Ik herinner me alleen de mislukte gevallen, maar de mevrouw van de cursus verzekerde ons dat 97 procent van de bevallingen ongecompliceerd verloopt. Als man ben je volstrekt machteloos als zij tijdens haar weeën iets roept als: “Rot op met die koffie!’ Op de cursus zeiden ze het een beetje weeïg: “Zíj schrijft het verhaal.”‘
Ook zwangere gevoelens gehad toen uw vrouw met een dikke buik rondliep? Of herkent u er niets van? Vertel het op het discussieforum op www.psychologiemagazine.nl