Als mensen moeten zeggen waarin de rechter hersenhelft van de linker helft verschilt, dan weten ze meestal wel te vertellen dat de linker hemisfeer iets te maken heeft met taal en logisch redeneren en de rechter met emoties en ruimtelijk inzicht. Uit de neuropsychologische literatuur blijkt dat de ene hersenhelft inderdaad vaak meer gespecia liseerd is in bepaalde functies dan de andere. Maar er blijkt tevens uit dat het hele brein op de achtergrond op een of andere wijze aan al die taken meewerkt.

Van beeldende kunstenaars zou je dus in het bijzonder verwachten dat zij tijdens hun werk vaker gebruik zullen maken van hun rechter hersenhelft dan van hun linker. En ook dat blijkt te kloppen, althans volgens sommige neurowetenschappers die experimenten uitvoerden met gezonde beeldende kunstenaars.

Er zijn ook onderzoeken gedaan bij kunstenaars met een hersenstoornis. Als de rechter hersenhelft van tekenaars beschadigd is, dan blijken hun tekenvaardigheden bijna volkomen verdwenen te zijn. Als hun linker hemisfeer beschadigd raakt, blijven de vaardigheden daarentegen veel beter intact. De schetsen worden wel simpeler en kinderlijker, maar behouden hun contouren. Bij een letsel aan de rechter hersenhelft zijn de composities volstrekt chaotisch.

Een kunstwerk maken doe je dus niet alleen met

je emoties en je ruimtelijk inzicht in één hersenhelft. Er komen tal van vaardigheden bij kijken, zoals de creativiteit om er iets ori gineels van te maken, de coordinatie tussen ogen en handen om te kunnen volgen wat je fabriceert en het doorzettingsvermogen om het werk dat je voor ogen staat ook daadwerkelijk te scheppen.

De Amerikaanse neurowetenschapper Daniel Hier, hoofd van de afdeling neurologie van de University of Illinois Hospi tal in Chicago geeft een systematisch overzicht en somt de hele keten van vaardigheden en eigenschappen globaal en in logische volgorde op. Daniel Hier werkt bovendien uit hoe die keten in verband lijkt te staan met verschillende neuro-anatomische structuren in de hersenen. Met behulp van de onderstaande illustratie kunt u de processen volgen waaruit die keten is opgebouwd en welke onderdelen van het brein van de kunstenaar daaraan een bijdrage leveren.

De hersenprocessen die Hier beschrijft, zijn inderdaad typerend voor het brein van de kunstenaar. Het brein van de tekenende amateur gebruikt andere hersenstructuren dan het ‘beroepsbrein’. Dat werd onlangs ook aangetoond door de neurowetenschapper Bob Solso van de University of Nevada.

Hard- en software

De receptuur van het brein van de kunstenaar hebben we hiermee echter niet in handen, meent Howard Gardner, hoogleraar psychologie aan de Harvard University en directeur van Project Zero – Harvards arts and education research center. Als expert op het gebied van creativiteit is hij van mening dat voor grote creaties op het gebied van de kunst meer nodig is. Hij stelt dat met name bepaalde eigenschappen of karaktertrekken doorslaggevend zijn. Doelgerichtheid, passie en emotionele intelligentie zijn enkele van de eigenschappen die volgens hem van eminent belang zijn om een fraai kunstwerk te kunnen scheppen. Of in zijn eigen woorden: ‘I’m sure the secret will be in the software of the brain, not in the hardware.’

linker hersenhelft

Als je beeldend kunstenaar bent, stelt de Amerikaanse neuro wetenschapper Daniel Hier, heb je om te beginnen je limbische systeem nodig voor de werking van je geheugen en je gevoelens. Het limbische systeem, dat tot de lagere delen van de hersenen hoort, is namelijk de zetel van emoties, motivatie en bepaalde aspecten van het geheugen. Vervolgens zorgen de voorste hersenkwabben (zie de illustratie – a) ervoor dat je doelgericht kunt werken, want om een kunstwerk te maken, moet je de drang voelen om ermee aan de slag te gaan en ermee bezig te blijven. Het zogenaamde reticulaire systeem – een structuur van onderling nauw verbonden zenuwcellen in de hersenstam – draagt er zorg voor dat je alert en waakzaam blijft. De motorische hersenschors (b), die direct verbonden is met de spieren, biedt vervolgens de mogelijkheid om met je handen de vaardigheden te verrichten die vereist zijn om bijvoorbeeld te tekenen. De voormotorische schors (c) en de hogere delen van de wand kwab (d) – die weer direct in verbinding staan met de eerdergenoemde motorische schors – slaan de vaardigheidsprogramma’s van beeldende kunstenaars op, die ze nodig hebben om de bewegingen die ze verrichten onder controle te houden. De visuele hersenschors (e) stelt de kunstenaar in staat te zien en de visuele associatieschors (f) is weer noodzakelijk om die visuele informatie op een meer verfijnde wijze te verwerken. Verder heb je van de rechterhelft van je hersenen wat meer nodig dan van de linkerkant van de voorste breindelen (g) om creatief te kunnen zijn, om het overzicht te kunnen behouden, te plannen en te vernieuwen. Het taalvermogen dat zich in het taalcentrum in de linker hersenhelft (h) bevindt, lijkt onontbeerlijk om symboliek te kunnen gebruiken.

Lewandowsky’s brein

De Oostduitse kunstenaars Durs Grunbein en Via Lewandowsky maakten in 1998 het kunstwerk ‘Des Kunstlers Hirn’. Grunbein is een jonge, reeds veelvuldig gelouterde dichter en Lewandowsky een beeldend kunstenaar. Het kunstwerk heet nu nog ‘Des Kunstlers Hirn’, maar dat zal veranderen als Via Lewandowsky overlijdt. Zijn gebalsemd brein zal dan namelijk aan het kunstwerk worden toegevoegd en het werk zal omgedoopt worden tot ‘Lewandowsky’s Hirn’.

De metalen zuil heeft de afmeting van Via Lewandowsky. Ter hoogte van het hoofd is een uitsparing van glas gemaakt, waarin momenteel een diaprojectie van Lewandowsky’s brein te zien is, en waarin later zijn hersenen zullen liggen.

Waarom dit kunstwerk? Uit liefde voor het brein dat tijdens het leven zo uniek is en één bonk subjectiviteit, maar na de dood niets anders is dan zielloze materie.

De hersenen van Edith Cammenga

In 1995 werd in de Gasthuiskapel van het Stedelijk Museum in Gouda het kunstwerk ‘Ius funerandi’ van Edith Cammenga tentoongesteld. Haar werk is vaak mystiek, magisch en duister van aard. Cammenga heeft hersenscans laten maken en die als een soort gebrandschilderde ramen in de kozijnen van het koor van de kapel laten plaatsen. De eerste foto toont drie lancetvormige ramen in de strakke, laat-gotische kapel. Het middelste raam staat niet alleen centraal in deze foto, maar in de hele tentoonstelling (foto 2). De grootste scan is afkomstig van het brein van de zieke vader van de kunstenares, die een herseninfarct heeft gehad. Edith Cammenga heeft de tentoonstelling opgedragen aan haar inmiddels overleden vader. Het middelste raam wordt geflankeerd door twee ramen met uitvergrote kleurige hersenscans van de kunstenares zelf, die met behulp van de zogenaamde Positron Emissie Tomografie (pet) gemaakt zijn.

Op de derde en vierde foto staan enkele van de andere acht kapelvensters met pet-scans van het brein van Cammenga.

Waarom dit kunstwerk? Omdat Edith Cammenga een relatie wilde leggen tussen het menselijke en het hogere, tussen het vergankelijke en het eeuwige. De kunstenares gaat er daarbij vanuit dat ook menselijke gedachten het eeuwige leven hebben.n

Drs. R.S. van Gelder, bewegingswetenschapper en redacteur van Psychologie Magazine

23 april t/m 29 april 2000. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de Hersenstichting Nederland: Eugène van Haaren: tel. 070-3024748, fax: 070-3609946

[kop pagina] Neurologie en kunst[/wpgpremiumcontent]