Janine komt uit een gezin met zeven kinderen. Het verhaal dat ze over haar jeugd vertelt, is niet erg positief. Haar moeder had weinig tijd voor haar, altijd was er wel een broertje of zusje dat de aandacht opeiste. Het bedrijf van haar vader ging failliet, en door geldgebrek ontstonden spanningen tussen haar ouders. Janine was dan ook opgelucht toen ze op haar achttiende het ouderlijk huis kon verlaten.

Ieder mens vertelt net als Janine zijn eigen unieke verhaal over zijn leven. Zo’n levensverhaal vervult verschillende functies, zegt Ernst Bohlmeijer, senior-onderzoeker bij het Trimbos-instituut. ‘Je levensverhaal bepaalt je identiteit. Want wie ben je nog als je je eigen geschiedenis niet kent?’ Je bent bijvoorbeeld een kind uit een groot gezin, iemand die op feestjes de bloemetjes buitenzet, en die op school goed was in exacte vakken.

Verder heeft je levensverhaal een sturende functie. Mensen laten zich leiden door hun verhaal, vertelt Bohlmeijer. ‘Je levensverhaal werkt als een self-fulfilling prophecy.’ Mensen baseren hun toekomstige gedrag op hun verhaal, ongeacht of dat verhaal voor hen werkt. ‘Als jij bijvoorbeeld vertelt dat je onhandig bent, zul je je niet snel in situaties begeven waarin je handig zou moeten zijn. En als je jezelf ziet als een kind uit een slecht huwelijk, ben je misschien zelf ook minder geneigd in het huwelijksbootje te stappen.’

Je levensverhaal bepaalt dus mede hoe je in het leven staat en hoe je zult handelen. Maar je levensverhaal is geen objectieve weergave: het is altijd een reconstructie, zegt Bohlmeijer. Terwijl sommige mensen zich vooral de fijne dingen herinneren, zien anderen – zoals Janine – hun leven als een aaneenschakeling van narigheid. Daarom is het belangrijk om eens stil te staan bij welk verhaal je nu eigenlijk vertelt. Niet iedereen kijkt namelijk op dezelfde manier terug op zijn leven.

De consequenties hiervan laten zich raden. Bohl­meijer: ‘Als je je richt op de bittere thema’s in je leven, groeit de verslagenheid. Terwijl je optimistischer wordt als je je meer op positieve ervaringen focust. Uit onderzoek blijkt dat mensen die vooral bittere herinneringen hebben, meer last ondervinden van depressieve klachten. Zij selecteren herinneringen die hun sombere kijk op het leven ondersteunen.’ Natuurlijk maakt de een meer vervelende dingen mee dan de ander, zegt Bohlmeijer. Maar het is de kunst om niet in het verhaal van bitterheid te blijven hangen.

Uit de slachtofferrol

Leren zien dat er meer verhalen te vertellen zijn dan alleen dat dominante, negatieve – dat is waar het om draait bij het herzien van je verhaal. Om mensen dit bij te brengen, heeft Bohlmeijer een levensverhalen-cursus ontwikkeld ter preventie van depressie. ‘Stel: iemand raakte twintig jaar geleden geblesseerd en moest daardoor zijn droom om proftennisser te worden opgeven. In plaats van steeds maar weer over je mislukte tenniscarrière te verhalen, kun je ook vertellen over de studie die je vervolgens succesvol hebt afgerond.’

Een andere manier om aan je levensverhaal te werken is door uitzonderingen op het probleemverhaal te bedenken. ‘Als je nooit aandacht van je moeder kreeg, maar als er wel een oom was die je mee op stap nam, kun je dat verhaal over die oom uitvergroten. Hierdoor kom je uit de rol van slachtoffer.’ Door anders naar je verleden te kijken, creëer je nieuwe mogelijkheden voor de toekomst, zegt Bohlmeijer. Als je bedenkt dat je jeugd mede dankzij je oom ook veel fijne momenten kende, kan dat bijvoorbeeld de deur openen om het contact met je moeder te herstellen.

Niet alleen de plek die je nare herinneringen geeft, ook coherentie in je verhaal is belangrijk. Onderzoek toont aan dat mensen die meer samenhang zien in hun levensverhaal, zich beter voelen. Bohlmeijer: ‘Het is goed voor je welzijn als je ontwikkeling ziet in je leven, als je merkt dat je dingen hebt geleerd.’ Ben je na je studie bijvoorbeeld als docent aan de slag gegaan, dan kun je vertellen dat je het vak bent ingerold omdat je er niet in slaagde om na je afstuderen een andere baan te vinden. Maar het wordt een ander verhaal als je beseft dat je het van jongs af aan al leuk vond je broertjes en zusjes te helpen bij hun huiswerk. Dan is het een logische stap geweest om leraar te worden, en laat je levensverhaal meer samenhang zien.

Vlak voor je dood, bij je pensioen of als de kinderen het huis uit gaan: tijdens natuurlijke overgangs­mo­men­ten sta je vaak bewuster stil bij het verhaal van je leven, zegt Bohlmeijer. ‘Op zo’n moment maak je de balans op, dan ga je op zoek naar de zin van je leven.’ Ook als er plotseling iets ingrijpends gebeurt, kijken mensen vaak terug op hun leven. ‘Bijvoorbeeld als je je partner verliest of wordt ontslagen. Alles wat vanzelfsprekend was, is op zo’n moment weg. Men­sen moeten dan letterlijk weer op verhaal komen.’

Meer lezen

– De betekenis van levensverhalen. Theoretische beschouwingen en toepassingen in onderzoek en praktijk, Ernst Bohlmeijer e.a., (Bohn Stafleu & Van Loghum, € 39,50).

– Binnenkort verschijnt De verhalen die we leven, een nieuw boek van Bohlmeijer over de narratieve psychologie als methode (Boom, € 32,50).[/wpgpremiumcontent]