Hartkloppingen, koud zweet, rode vlekken in uw nek. Alle ogen zijn op u gericht en u hebt een complete black-out. Dat is zo’n beetje onze grootste angst voor spreken in het openbaar. Uit Amerikaans onderzoek blijkt zelfs dat veel mensen minder bang zijn voor de dood dan voor speechen. Volgens een kleinere Nederlandse peiling ligt dat hier niet zo extreem. Maar intussen…
‘Ongeoefende sprekers denken vaak dat elk woord en elk gebaar minutieus worden gewogen door hun publiek,’ vertelt Karen Dwyer, hoogleraar communicatie aan de universiteit van Nebraska en auteur van verschillende boeken over spreken in het openbaar. Terwijl dat wel meevalt. ‘Zodra je erachter komt dat je het publiek met je verhaal bij de hand moet nemen, kunt helpen met je woorden en uitstraling, zul je je al wat meer op je gemak voelen,’ aldus Dwyer.
De meest voorkomende ‘fout’ van sprekers is dan ook niet nervositeit, maar een ellenlang en slaapverwekkend betoog. Het goede nieuws: met een goede voorbereiding en veel, veel oefening valt daar eenvoudig aan te sleutelen. Want goed spreken in het openbaar is een beetje kunst en een heleboel kunde.
1) Werk aan een goede binnenkomer
In de eerste paar minuten beslist uw publiek of u een boeiend spreker bent of niet. Belangrijk is dus dat uw opening tegelijk verrassend is en relevant voor uw verhaal. Begin met een anekdote of persoonlijke ervaring met het thema, stel een verrassende vraag of poneer een prikkelende stelling. Vermijd clichés over de file onderweg of de constant veranderende wereld. Een bijzonder of humoristisch plaatje kan ook het ijs breken. Val in ieder geval niet met de deur in huis: laat iedereen even wennen aan uw voorkomen en stemgeluid, geef aan wat uw toehoorders kunnen verwachten en overval ze niet meteen met details. U moet in die eerste minuten een relatie zien op te bouwen met uw publiek, pas daarna begint u aan uw eigenlijke betoog.
Wees ook niet te bescheiden wanneer u zich voorstelt, adviseren Bas Andeweg en Jaap de Jong, beide universitair docent taalbeheersing en auteur van een proefschrift over de eerste minuten van toespraken. Een ‘underdog-positie’ is een risicovolle strategie, zo blijkt uit hun onderzoek. Met een eerste zin als: ‘Ik sta hier omdat mevrouw zus-en-zo is geveld door de griep’ wordt u meteen minder serieus genomen. Verwoord liever uw eigen deskundigheid of betrokkenheid bij het onderwerp van uw betoog, nadat u het publiek heeft ingepakt met een goede binnenkomer.
2) Gebruik uw stem
Met uw stem verleidt u mensen eens goed te gaan zitten voor uw toespraak. Een natuurlijke stem en nervositeit gaan helaas niet samen: besteed daarom extra aandacht aan uw spreekhouding en een rustige ademhaling. Diepe ademteugen verkrampen het stemgeluid. Rook en drink niet vlak voor uw presentatie en neem even de tijd om uw ademhaling op orde te krijgen. Span uw nek- en armspieren even stevig aan en laat ze dan los. Vergeet niet uw stembanden los te maken met wat oefenzinnetjes. Doen professionele presentatoren ook.
De meest voorkomende fout is te zacht spreken; dat komt onzeker over. Met een te luide stem loopt u weer het risico dat uw toehoorders zich op afstand voelen gezet. Snel spreken – een bekend euvel bij nervositeit – ontaardt meestal in een weinig inspirerend verhaal dat eentonig voortraast. Presentatiecoach Judith Bosch, in de jaren zeventig televisiepresentatrice, adviseert in haar boek Succesvol presenteren om eens te spelen met stemgebruik. Neem een willekeurige zin en spreek die beurtelings uit op zakelijke toon, zacht met ontroering, heel gejaagd en vervolgens ‘op een Radio 3-toontje’. Neem dit op en luister naar het effect. Probeer ook eens uit welke woorden in uw betoog u wilt benadrukken. ‘Maar,’ zo waarschuwt Bosch, ‘wees zuinig met je klemtonen.’ Anders wordt het nogal vermoeiend om naar te luisteren.
3) Uw handen doen ook mee
Net als uw stem zijn uw lichaamshouding, gezichtsuitdrukking en gebaren belangrijke signalen voor uw publiek. Hebben ze hier te doen met een vertrouwenwekkend, deskundig persoon, een enthousiasmerende spreker of een flapdrol? Dit oordeel wordt meestal geveld in de eerste minuten van uw presentatie. Bij een opbeurend verhaal hoort geen statische spreekpop, maar een actieve vertelstijl met hier en daar een gebaar en een bijpassende gezichtsuitdrukking. Presenteren is een beetje acteren. Maar echt toneelspel moet het ook niet worden. Houd oogcontact, kort en verspreid over de hele zaal. Maak zo nu en dan toepasselijke gebaren. Markeer desnoods in de tekst de fragmenten waar een bepaald gebaar goed bij past. Dit kunt u ook doen met stemaccenten. Oefen dit – ook al lijkt dit in het begin geforceerd, het hoort er echt bij.
Een spreker kan natuurlijk ook te veel bewegen, uit spanning. Let bij het oefenen op ‘irritante’ trekjes zoals friemelen met handen (nervositeit), ijsberen (onrust) en armen kruisen (defensief). Oefen een basishouding die goed bij u past, bijvoorbeeld één of twee handen losjes op de katheder, en keer tijdens uw presentatie terug naar die houding. En uw handen? De beste tip van promovendi De Jong en Andeweg luidt: gewoon langs uw lichaam laten bungelen. Daarmee stelt u zich het meest toegankelijk op voor uw publiek. Sla uw armen in ieder geval niet over elkaar en houd uw handen niet op de rug.
4) Maak werk van uw uitsmijter
Altijd weer blij te kunnen zeggen: ‘En dit was het dan’? Niet doen. Vat liever nog even de belangrijkste punten van uw betoog samen, een beproefde manier om uw verhaal kracht bij te zetten. Vooral een retorische vraag werkt goed om uw standpunt er nog eens in te koppen: ‘Waar gaat het nu eigenlijk om?’ Vervolgens vertelt u zelf nog eens bondig hoe het zit. Voorwaarde is wel dat u eerder al met sterke argumenten bent gekomen.
Ervaren sprekers hechten eraan een rond verhaal te houden, door aan het einde weer terug te komen op het begin van hun betoog. Besluit bijvoorbeeld met dezelfde anekdote, maar dan gericht op de toekomst, op de aard van de gelegenheid of het publiek.
Eindig in ieder geval positief, anders laat u uw publiek achter met een rotgevoel. En beloof zeker niet te stoppen met praten als u vervolgens nog een kwartier doorleutert. Een grotere anticlimax bestaat er niet.
5) Steek tijd in uw voorbereiding
Een toespraak uit de mouw schudden is maar weinig zielen gegeven. De grootste lol die u uzelf kunt doen, is werk maken van een gedegen voorbereiding. Ga dit rijtje af: Wat wil ik overbrengen? Waarom houd ik deze toespraak? Hoeveel tijd heb ik om mijn verhaal te doen? En eventueel: welke audiovisuele hulpmiddelen heb ik nodig? Presentatiecoach Judith Bosch adviseert voorzichtig te zijn met dit laatste: ‘Hoe minder apparatuur, hoe minder er mis kan gaan.’ Anders is het een kwestie van thuis oefenen totdat u de bediening in uw vingers heeft. De tekst uit uw hoofd leren of ‘in uw hoofd’ stilletjes oefenen heeft geen zin. De enig juiste manier van oefenen is uw betoog hardop uit te spreken.
Maar de allerbelangrijkste vraag die een spreker zichzelf stelt, is volgens communicatiedeskundige Karen Dwyer: wie zijn je toehoorders? ‘Je moet inspelen op de behoeften van je luisteraars. Wat willen zij graag leren van jouw verhaal? Wees aardig voor je publiek.’
Meer lezen
– Vanzelfsprekend. Praktische methode om ontspannen te leren speechen, Karen Dwyer en Ted Baartmans, Harcourt Assessment, € 17,50
– De eerste minuten. Attentum, benevolum en docilem parare in de inleiding van toespraken, Bas Andeweg en Jaap de Jong, Sdu, € 35
– Succesvol presenteren, Judith Bosch en Ko van Geemert, Kok, € 15,90