We zijn ons bewust geworden van ons onbewuste
Ook al is nog niet half duidelijk hoe het precies werkt, over Freuds idee van het onbewuste zijn wetenschappers het na honderd jaar steeds meer met elkaar eens. Freud, die sterk was geïnspireerd door zijn oudere collega Josef Breuer, ontwikkelde de theorie dat we een onbewuste hebben, bestaande uit alle ervaringen die we sinds onze vroegste kindertijd hebben opgedaan. Het grootste deel daarvan – en dus het
grootste deel van wie we zijn – ligt verborgen buiten ons bewustzijn, zei Freud. Zonder dat we het direct doorhebben, oefent het veel invloed uit op ons emotionele leven.
Sinds Freud als eerste deze theorie verkondigde, is er veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de werking van het onbewuste. Daaruit weten we nu dat het bewustzijn slechts aan zes à zeven dingen tegelijkertijd aandacht kan geven, terwijl op hetzelfde moment elders in ons brein duizenden andere signalen worden verwerkt waarvan we ons niet bewust zijn.
Ook heeft onderzoek aangetoond dat Freud gelijk had met de stelling dat onze diepste emoties tijdens onze dromen naar boven komen. Verder is bewezen dat lichamelijke verschijnselen zoals benauwdheid, pijn en verlamming – door Freud ‘hysterie’ genoemd – hun oorzaak kunnen hebben in een traumatische ervaring uit het verleden: de persoon denkt niet bewust aan zo’n ervaring, maar deze ligt in zijn onbewuste opgeslagen, van waaruit de klachten worden veroorzaakt.
‘Erkennen dat het grootste deel van je innerlijk leven onbewust verloopt, en dat je bewustzijn maar het topje van de ijsberg is, is essentieel voor de mens,’ zegt de Zeister psychoanalyticus Antonie Ladan. ‘Als je dat begrijpt kun je, bijvoorbeeld samen met een therapeut, proberen enigszins zicht te krijgen op je onbewuste processen – een absolute voorwaarde om op een prettige manier je weg in de wereld te vinden.’ Het maakt ons beter in intieme relaties, zegt Ladan, maar we kunnen er ook zaken als racisme, vreemdelingenhaat en vijandbeelden mee bestrijden.
De Rotterdamse psychoanalytica Nelleke Nicolai beaamt dat: ‘Freud leerde ons dat we geen controle hebben over wat er op onbewust niveau in ons leeft: we zijn “kein Herr im eigenen Haus”. Maar we kunnen wel leren dingen uit ons onbewuste naar boven te halen en onder ogen te zien, ook als het om minder “mooie” kanten van onszelf gaat. Zoals Freud zei: “In plaats van ‘hysterisch’ kun je dan gewoon ongelukkig zijn.” Je vindt dan niet ineens het absolute geluk, maar het heeft wel een heilzaam effect.’
Je jeugd vormt je karakter
Inmiddels heeft allerlei onderzoek bewezen dat ongeveer 20 tot 45 procent van onze persoonlijkheid is aangeboren. De rest van wie we zijn, het grootste deel dus, wordt bepaald door wat we meemaken in ons leven, en dan vooral in onze jeugd. Kortom, toen Freud stelde dat onze jeugdervaringen ons karakter vormen, zat hij er niet ver naast.
Freud zag als eerste dat de vroege ervaringen met onze ouders al onze relaties met andere mensen kleuren en vervormen, zegt psychoanalytica Nicolai. ‘Die beïnvloeding voltrekt zich op onbewust niveau. Als kind heb je allerlei onbewuste wensen, verlangens, fantasieën en emoties gehad die je in je latere leven nog steeds ongemerkt blijven sturen.’
Ze noemt het voorbeeld van een man die als kind wilde dat zijn moeder aandacht aan hem besteedde en met hem speelde, maar zijn moeder had het daar te druk voor. ‘Zo’n persoon leert zich verbijten en zijn aandacht op iets anders richten, en onderdrukt zijn gevoelens. Door dit soort ervaringen tijdens de opvoeding leert iemand geen emoties voelen, laat staan tonen. In het volwassen leven kan dat diegene bang maken voor relaties.’ Het enige wat zo iemand bewust weet, is dat hij gevoelens eng vindt, of flauwekul, legt Nicolai uit. ‘Dat ook hij onbewust hunkert naar liefde en aandacht, beseft hij niet. Het mooie van therapie is dat iemand zich hier wél bewust van wordt – en dat helpt om die liefde en aandacht voortaan meer toe te laten in zijn leven.’
Een ander fenomeen dat Freud als eerste vaststelde, wordt nog steeds gebruikt in psychotherapie: negatieve jeugdervaringen kunnen gedeeltelijk worden “herschreven” met behulp van latere, positievere ervaringen. ‘De feiten uit je verleden kun je niet veranderen, maar je gevoelens erover wel,’ zegt de Amsterdamse psychoanalyticus Frans Schalkwijk. ‘Therapie is een goed middel om milder te leren oordelen over de “boosdoeners” van vroeger, bijvoorbeeld door met hulp van de therapeut de situatie ook eens vanuit het perspectief van de ander te bezien.’ Hij verwijst naar het voorbeeld van Nicolai: ‘Als die man gaat beseffen dat zijn moeder heel hard moest werken om de eindjes aan elkaar te knopen, kan hij beter leven met het idee dat ze weinig aandacht voor hem had.’
Met een therapeut praten helpt echt (en dat hoeft niet meer op een divan)
Freud was de eerste arts die zich met een patiënt ‘opsloot’ in zijn spreekkamer en aandachtig naar hem ging zitten luisteren. Zijn patiënten lagen een uur lang op de divan, vijf dagen per week, vrij associërend over wat er in hen opkwam. Doordat ze Freud niet konden zien, werden ze niet gehinderd door diens gezichtsuitdrukkingen en konden ze vrijer vertellen wat er in hun diepste binnenste leefde.
Inmiddels is wetenschappelijk bewezen dat de therapeut de cliënt beïnvloedt met zijn gezichtsuitdrukkingen en dat er meer ruimte in je hoofd ontstaat als je geen oogcontact hoeft te maken met de ander. Desondanks wordt de klassieke psychoanalyse volgens Freuds aanpak weinig meer toegepast. Wél een blijvend succes is het algemene principe dat hij introduceerde: een therapeut en een cliënt die onder vier ogen met elkaar praten.
Op basis van dit principe zijn allerlei goedwerkende, reguliere vormen van psychotherapie ontwikkeld, waarvan er tegenwoordig vele kortdurend zijn en sommige langer duren: cognitieve gedragstherapie, cliëntgerichte, directieve, oplossingsgerichte therapie, noem maar op. Waar de genezende werking precies in zit, daarover verschillen wetenschappers van mening. Het soort behandeling maakt in ieder geval niet uit, het succespercentage van alle gangbare psychotherapierichtingen is ongeveer even groot. Wat alle behandelingen gemeen hebben is de aanpak die Freud een eeuw geleden introduceerde: een therapeut die begripvol naar je luistert.
Onderzoekers zijn het er min of meer over eens dat een deel van het behandeleffect is toe te schrijven aan de band die cliënt en therapeut hierdoor opbouwen. ‘De deskundigheid, steun en aandacht van de therapeut maken iets positiefs los: de patiënt voelt zich er gerustgesteld en minder gespannen door,’ zegt psychoanalyticus Schalkwijk. ‘De therapeutische relatie is er eentje van niet-oordelen en welwillendheid. Vaak is dat voor patiënten een nieuwe ervaring. Ik nodig hen dan uit om die welwillende houding ook op henzelf toe te passen.’
Een ander gunstig effect van de band die in de spreekkamer ontstaat, is dat cliënten daardoor meer over zichzelf durven te vertellen. Dan komt er veel informatie over hun psychische problemen aan het licht. Zo verwerven ze samen met hun therapeut steeds meer inzicht in hun functioneren, zegt Schalkwijk. En als ze beter gaan begrijpen waar hun problemen vandaan komen, kunnen ze leren er zó mee om te gaan dat hun psychische ‘mankementen’ minder belemmerend zijn.
Een belangrijk mechanisme dat vooral in langer durende therapieën wordt toegepast, is de “overdracht”: de cliënt projecteert onbewust gevoelens en ervaringen uit zijn eigen kindertijd op de therapeut. Schalkwijk: ‘Sommige patiënten gaan er voetstoots van uit dat ik als therapeut alles afkeur wat ze zeggen en voelen. Die ervaring hebben ze blijkbaar als kind te veel gehad, en sindsdien hebben ze die niet kunnen bijstellen.’ Daarom is Schalkwijk er enorm alert op hoe zijn patiënten hem ervaren. ‘Ik bespreek dan dat hun “innerlijke ouder” blijkbaar nog steeds in hen leeft en hun beeld van relaties kleurt.’
De bedoeling van dat alles is dat cliënten de therapeut gaan zien als iemand die hen op een andere manier benadert dan hoe het vroeger ging. ‘Ze leren dan gaandeweg dat ze door hun verleden een vertekend beeld van anderen hebben,’ zegt Schalkwijk. ‘Dat maakt de weg vrij om relaties in het nu anders te gaan ervaren.’