De psychologie heeft als wetenschappelijke discipline weinig met goed en kwaad. Psychologen willen weten hoe mensen tot een oordeel komen, welke normen en waarden men aanlegt, hoe een geweten gevormd wordt en hoe het geweten spreekt. Daarover kunt u in dit bijzondere themanummer alles lezen.

In de praktijk krijgt echter ook de psycholoog met goed en kwaad te maken. Praktische psychologen hebben hun beroepsethiek, wetenschappers een ongeschreven beroepscode, bijvoorbeeld dat men geen bevindingen voor waar mag aannemen als die niet grondig zijn getoetst. Ook mag men geen experimenten opzetten die mogelijk schadelijk zijn voor de proefpersonen. Er komen voortdurend morele oordelen om de hoek kijken, ontleend aan algemene waarden uit onze samenleving.

Welke zijn die waarden? Heleen Dupuis somt ze in het overzichtelijke boekje Over moraal voor ons op: in wezen gaat het altijd om de waarde ‘goed te doen’, althans ‘niet te schaden’. Daardoorheen lopen twee andere waarden: ‘respect voor autonomie’ en ‘rechtvaardigheid’. In onze westerse samenleving worden rechtspraak, wetgeving en beleid voortdurend aan deze waarden getoetst. De grondwet en de Verklaring van de rechten van de mens gaan uit van deze ethiek. In de discussies over euthanasie, asielbeleid, Srebrenica en zo meer, worden de grenzen van het ethisch handelen verkend.

In de komende eeuw zullen ook binnen de psychologie de ethische grenzen verkend worden, met name op het gebied van de psychofarmaca en de neurotechnologie. De mogelijkheden tot ingrijpen in iemands beleven en gedrag door middel van manipulatie van zenuwprocessen zijn fascinerend en veelbelovend, vooral in de behandeling van psychische stoornissen, maar ze geven ook reden om tot zorgvuldigheid te manen.

De discussies die nu gaande zijn over het recht op medische behandelingen (of het afzien daarvan) zullen zich binnen een eeuw uitstrekken tot discussies over het recht op autonomie: jezelf te blijven, met alle mankementen die je hebt. Waar ligt de grens tussen aanvaardbare interventie met het doel ‘goed te doen’ en het veranderen van iemands persoonlijkheid, met daarbij het verlaten van het ‘respect voor autonomie’?

Onze samenleving is individualistisch van aard en daarin past dat de lichamelijke en psychische integriteit van de mens belangrijke waarden zijn. Op dat gebied zullen psychologen als deskundigen steeds vaker gehoord worden. ‘Goed en kwaad’ zal in de toekomst ook in de psychologie een belangrijk thema worden.